Kubuś Fatalista i jego pan - Denis Diderot (jak czytac ksiazki za darmo w internecie .txt) 📖

class="paragraph">KUBUŚ: To znaczy, że na dzisiaj niebo chce, abym ja milczał lub też, aby gospodyni gadała; ta papla na to jak na lato; niechajże gada zatem.

PAN: O cóżeś taki zły?

KUBUŚ: Bo i ja lubię gadać.

PAN: Przyjdzie na ciebie kolej.

KUBUŚ: Albo i nie przyjdzie.

 

Już cię słyszę, czytelniku: oto, powiadasz, właściwe rozwiązanie Dobroczynnego gbura29. Tak i mnie się zdaje. Gdybym ja był autorem sztuki, wprowadziłbym figurę, którą by wzięto za epizodyczną, a która by nią nie była zgoła. Człowiek ten ukazywałby się od czasu do czasu i zjawienie się jego byłoby zawsze usprawiedliwione. Pierwszy raz przyszedłby prosić zmiłowania; ale obawa złego przyjęcia kazałaby mu się cofnąć przed przybyciem Geronta. Naglony obecnością komorników, zebrałby się po raz drugi na odwagę; ale Geront nie zechciałby go widzieć na oczy. Wreszcie wprowadziłbym go przy końcu, gdzie odegrałby wiernie rolę owego chłopka z oberżystą; miałby jak ów wieśniak córkę, którą by zamierzał jakoby oddać do obowiązku w mieście, syna, którego trzeba mu odebrać ze szkół i przenieść do terminu; on sam wreszcie gotów iść o żebranym chlebie, póki mu się życie nie uprzykrzy. Ujrzelibyście dobroczynnego gbura u stóp tego człowieka, usłyszelibyście dobroczynnego gbura wyłajanego, jak na to zasłużył. Zmuszony byłby wzywać na pomoc całą rodzinę zgromadzoną wkoło niego, aby zmiękczyć swego dłużnika i zmusić, by przyjął nową pomoc. Dobroczynny gbur, tak ukarany, przyrzekłby się poprawić; ale w tejże samej chwili wróciłby do swego charakteru, wpadając gwałtownie na którąś z osób sztuki świadczących sobie przy pożegnaniu zbyt długie grzeczności; wykrzyknąłby szorstko: Niech diabli porwą ceremo... Ale zatrzymałby się w połowie słowa i rzekłby łagodnym tonem do siostrzenic: „Dalej, panny, podajcie mi rękę, i chodźmy”. — I, aby ta figura była związana z tłem, uczyniłbyś ją protegowanym Gerontowego siostrzeńca? — Doskonale! — I to na prośbę siostrzeńca wuj pożyczył owe pieniądze? — Wybornie! — I o tę właśnie pożyczkę wuj miałby pretensje do siostrzeńca? — Właśnie. A czy rozwiązanie tej ładnej sztuki nie byłoby rodzajem generalnej próby przy pełnym komplecie rodziny, rodzajem przeglądu wszystkiego, co uczynił wprzódy z każdą z osób w szczególności? — Masz słuszność. — I, jeżeli spotkam kiedy pana Goldoniego, opowiem mu dzisiejszą scenę. — Dobrze uczynisz; jest to człowiek dość utalentowany, aby z niej skorzystać.

 

Gospodyni wróciła na górę, ciągle z Linką na ręku, i rzekła: „Mam nadzieję, że będziecie panowie mieli dobry obiad; nasz raubszyc właśnie się zjawił; gajowy z zamku takoż nie omieszka”... Tak mówiąc, przysunęła krzesło i usiadła, gotowa rozpocząć opowiadanie.

GOSPODYNI: Trzeba się mieć na baczności przed służbą; panowie nie mają gorszych nieprzyjaciół.

KUBUŚ: Ot, nie powiadałabyś pani byle czego; bywają słudzy dobrzy, bywają źli; jedno w drugie, naliczyłoby się może więcej dobrych sług niż dobrych panów.

PAN: Kubusiu, zapominasz się; dopuszczasz się w tej chwili tej samej niewłaściwości, która cię tak raziła.

KUBUŚ: Ale bo panowie...

PAN: Ale bo słudzy...

 

No i cóż, czytelniku, cóż by mi przeszkadzało wszcząć gwałtowną kłótnię między tymi trzema osobistościami? Kubuś pochwyciłby gospodynię za bary i wypchnął za drzwi; z kolei pan pochwyciłby za kark Kubusia i przepędził na cztery wiatry; jedno poszłoby w jedną stronę, drugie w drugą; i nie usłyszelibyście ani historii gospodyni, ani dalszego ciągu amorów Kubusia? Uspokójcie się, nie uczynię nic podobnego. Gospodyni podjęła tedy:

— Trzeba przyznać, że jeżeli bywają bardzo źli mężczyźni, zdarzają się też i bardzo złe kobiety.

KUBUŚ: I nie trzeba daleko wędrować, aby je spotkać.

GOSPODYNI: Czego ten tu nos wściubia? Ja jestem kobietą, mogę tedy mówić o kobietach, co mi się podoba; obejdę się bez twego przytakiwania.

KUBUŚ: Takie dobre moje przytakiwanie co i czyje inne.

GOSPODYNI: Widzę, że pański służący ma przewrócone w głowie i nie wie, jak się zachować przy panu. I ja mam też służących, ale chciałabym widzieć, aby się który ośmielił!...

PAN: Kubusiu, siedź cicho i pozwól pani mówić.

Gospodyni ośmielona odezwaniem się pana wstaje, podchodzi do Kubusia, wspiera się pod boki, zapomina, że trzyma Linkę na ręku, puszcza ją i oto Linka znajduje się na podłodze, rozzłoszczona, szamocąca się w powijakach i szczekająca na zabój. Krzyki gospodyni mieszają się ze szczekaniem Linki, Kubuś towarzyszy wybuchami śmiechu szczekaniom Linki i krzykom gospodyni, pan zaś otwiera tabakierkę, zażywa niuch tabaki i również nie może się wstrzymać od śmiechu. Wrzawa napełnia gospodę. „Magdusiu, Magdusiu, prędko, prędko, przynieś butelkę z okowitą... Biedna Linka nie żyje... Rozwiąż ją... Och, jaka żeś ty niezgrabna!”

— Robię, jak umiem.

— Jak ona krzyczy! Umykaj stąd, ja sama... Nie żyje!... Śmiej się, śmiej, drągalu, nicponiu; jest się z czego śmiać, w istocie... Biedna Linka nie żyje!

— Ale nie, proszę pani, nie, z pewnością przyjdzie do siebie; o, już się rusza.

To mówiąc, Magdusia naciera okowitą nos psiny i daje jej przełknąć co nieco; gospodyni lamentuje dalej i ciska gromy na zuchwalstwo lokai; Magdusia zaś powiada; „O, proszę pani, już otwiera oczy; widzi pani, jak na panią patrzy”.

— Biedne zwierzątko: jak ono mówi! któż by się nie wzruszył?

— Niechże ją pani popieści trochę; niechże jej pani co odpowie.

— Chodź, moja biedna Linko; płacz dziecko, płacz, jeśli ci to sprawia ulgę. Jest jakiś los dla zwierząt jak dla ludzi; zsyła wszystko dobre nicponiom swarliwym, pyskatym i żarłocznym, samo zaś nieszczęście najlepszemu stworzeniu pod słońcem.

— Pani ma wielką słuszność; nie ma na ziemi sprawiedliwości.

— Cicho siedź, rozwiń ją z powijaków, ułóż u mnie pod poduszką i pamiętaj, że za najmniejszym piśnięciem do ciebie się wezmę. Chodź, biedne zwierzątko, niech cię uściskam raz jeszcze, zanim cię zabiorą. Zbliżże się przecie, flądro... Te pieski, to takie poczciwe; to więcej warte...

KUBUŚ: Niż ojciec, matka, bracia, siostry, dzieci, służba, mąż...

GOSPODYNI: A tak; nie myśl, że sobie drwisz ze mnie; to bodaj jest niewinne, wierne, nie wyrządzi nigdy nic złego, podczas gdy reszta...

KUBUŚ: Niech żyją psy! Nie masz nic doskonalszego pod słońcem.

GOSPODYNI: Jeżeli jest co doskonalszego, to z pewnością nie człowiek. Chciałabym, żebyście znali pieska od młynarza: to narzeczony mojej Linki; ilu was jest, nie ma ani jednego między wami, który by się nie musiał przy nim rumienić ze wstydu. Z pierwszym brzaskiem przybiega więcej niż o milę; staje pod oknem; mówię wam, co za westchnienia! serce wprost boli słuchać. Jakakolwiek pogoda na dworze, on się nie ruszy; deszcz leje nań jak z cebra, ciałko zapada mu się w piasku; ledwie widać uszy i koniec noska. Czy zrobiłby kto z was tyle dla kobiety, którą by najczulej kochał?

PAN: To bardzo po rycersku.

KUBUŚ: Ale też gdzie jest kobieta równie godna tych starań jak panina Linka?

Namiętność gospodyni do zwierząt nie była wszelako główną, jakby można mniemać: główną była namiętność do mówienia. Im więcej okazywało się zadowolenia i cierpliwości w słuchaniu, tym więcej miało się zasługi w jej oczach; toteż nie dała się prosić z podjęciem przerwanej historii osobliwego małżeństwa; postawiła jedynie za warunek, że Kubuś będzie milczał. Pan przyrzekł milczenie w imieniu Kubusia. Kubuś ułożył się niedbale w kącie z zamkniętymi oczami, czapką wciśniętą na uszy, plecami na wpół odwrócony ku gospodyni. Pan kaszlnął, splunął, wytarł nos, dobył zegarka, spojrzał na godzinę, dobył tabakierki, puknął w denko, zażył niuch tabaki; i gospodyni zabrała się do smakowania nieopisanej rozkoszy własnego gadulstwa.

Gospodyni miała zacząć, kiedy usłyszała skomlenie suczki.

— Magdusiu, spojrzyj no tam na biedne stworzenie... To mi odrywa uwagę, nie wiem już, gdzie stanęłam.

KUBUŚ: Jeszcześ pani nic nie powiedziała.

GOSPODYNI: Owi dwaj ichmoście, z którymim się posprzeczała o biedną Linkę, wówczas właśnie, kiedy pan przybył...

KUBUŚ: Mów pani: panowie.

GOSPODYNI: A to dlaczego?

KUBUŚ: Dlatego, iż dotychczas odnoszono się do nas z tą uprzejmością i że do tego przywykłem. Pan mówi mi „Kubusiu”, inni „panie Jakubie”.

GOSPODYNI: Ja nie mówię ani Kubusiu, ani panie Jakubie, ja się do niego nie odzywam... (Proszę pani? — Co tam? — Rachunek numeru piątego. — Poszukaj u mnie na kominku). Owi dwaj ludzie to zamożni panowie, ze szlachty; przybywają z Paryża i udają się do majątku starszego z nich.

KUBUŚ: Któż to wie?

GOSPODYNI: Sami powiedzieli.

KUBUŚ: Dobra racja!...

Pan uczynił w stronę gospodyni znak, z którego zrozumiała, iż Kubuś ma mózg nieco zmącony. Odparła współczującym ruchem ramion i dodała: „W jego wieku! to bardzo smutne”.

KUBUŚ: Bardzo smutne nie wiedzieć nigdy, dokąd się wędruje.

GOSPODYNI: Starszy nazywa się margrabia des Arcis. Był to człowiek lubiący żyć, mający szalone szczęście do kobiet i mało wierzący w ich cnotę.

KUBUŚ: Miał słuszność.

GOSPODYNI: Panie Jakubie, przerywa pan.

KUBUŚ: Pani gospodyni Wielkiego Jelenia, nie mówię do pani.

GOSPODYNI: Znalazła się wszelako jedna, dość dziwaczna na to, aby się oprzeć panu margrabiemu. Nazywała się pani de la Pommeraye. Była to wdowa, szlachetnego rodu, cnotliwa, bogata i dumna. Pan des Arcis zerwał wszystkie znajomości, poświęcił się jedynie pani de La Pommeraye, otoczył ją najtkliwszymi staraniami. Za pomocą wszelkich możliwych poświęceń usiłował dowieść, że ją kocha, ofiarował nawet swą rękę; ale ta kobieta była tak nieszczęśliwa z pierwszym mężem, że... (Proszę pani? — Co takiego? — Klucz od skrzyni z owsem? — Popatrz, czy nie wisi na gwoździu, a jeśli go tam nie ma, popatrz przy skrzyni)... że wolałaby raczej wystawić się na wszelkiego rodzaju nieszczęścia niż na niebezpieczeństwo drugiego związku.

KUBUŚ: Och! gdyby było zapisane w górze!

GOSPODYNI: Pani ta prowadziła życie bardzo ciche. Margrabia był dawnym przyjacielem męża; przyjęła jego odwiedziny i pozwoliła odwiedzać się nadal. Jeżeli mu się wybaczy niepohamowaną pasję do miłostek, był to poza tym co się zowie godny człowiek. Wytrwałe zaloty margrabiego, poparte jego osobistymi przymiotami, młodością, urodą, pozorami najszczerszego przywiązania, samotnością powabnej wdowy, usposobieniem jej z natury skłonnym do czułości, wszystkim, jednym słowem, co nas wydaje na pastwę męskiego uwodzicielstwa... (Proszę pani! — Co takiego? — Kurier. — Umieść go w zielonym pokoju i zarządź wszystko jak zwykle)... odniosły skutek. Pani de La Pommeraye po kilkomiesięcznej walce stoczonej przeciw margrabiemu, przeciwko samej sobie, zażądawszy wedle zwyczaju najuroczystszych przysiąg, uszczęśliwiła margrabiego, który byłby mógł cieszyć się losem najbardziej błogim, gdyby umiał zachować dla kochanki uczucia, jakie poprzysiągł i jakie ona żywiła dla niego. Tak, panie, tylko kobiety umieją kochać; mężczyźni nie mają o tym pojęcia... (Proszę pani? — Co takiego? — Kwestarz. — Daj dwanaście soldów za tych panów, sześć za mnie i niech idzie do innych pokoi)... Po upływie kilku lat, życie pani de La Pommeraye zaczęło się wydawać margrabiemu zbyt jednostajne. Poddał jej, aby się nieco zaczęła udzielać: zgodziła się; aby otworzyła dom dla kilku mężczyzn i kobiet: zgodziła się również; aby przeznaczyła jakiś stały dzień w tygodniu na uroczystszy obiad: przystała i na to. Pomału przywykł margrabia spędzać dzień, dwa dni bez widzenia swej pani; zaczął świecić nieobecnością na obiedzie, którego sam był inicjatorem; pomału skrócił swoje odwiedziny; miał pilne sprawy, które go odwoływały; skoro się zjawił, bąkał jakieś słówko, rozciągał się w fotelu, brał do ręki książkę, porzucał ją, rozmawiał z psem lub zasypiał. Wieczorem zdrowie jego, które nagle nad wyraz podupadło, wymagało, aby o wczesnej porze powracał do domu; takie było zdanie doktora Tronchin30. Tak, Tronchin to wielki człowiek! Na honor! nie wątpię o tym, że wyratuje z biedy naszą przyjaciółkę, o której inni zwątpili. Z tymi słowami, brał laskę i kapelusz i odchodził, zapominając niekiedy uściskać... (Proszę pani? — Co takiego? — Bednarz. — Niech zejdzie do piwnicy i obejrzy te dwie beczki). Pani de La Pommeraye przeczuwała, że miłość margrabiego wygasła; trzeba było zyskać pewność i oto jak wzięła się do tego... (Proszę pani? — Idę już, idę).

Gospodyni zniecierpliwiona przerywaniami zeszła na dół i zarządziła prawdopodobnie, co trzeba, aby im położyć koniec.

GOSPODYNI: Jednego dnia po obiedzie rzekła do margrabiego: „Mój przyjacielu, tyś jakiś zamyślony”.

— Ty także, margrabino.

— W istocie, i to dość smutno.

— Co tobie?

— Nic.

— To nieprawda. Ej, margrabino, powiedz, co masz na sercu; to cię rozerwie trochę i mnie także.

— Nudzisz się, margrabio?

— Nie; ale bywają dni...

— W których człowiek się nudzi.

— Mylisz się, droga przyjaciółko, przysięgam, że się mylisz; tylko w istocie bywają dni... Nie wiadomo, na czym to polega.

— Mój przyjacielu, od dawna już mam ochotę uczynić ci pewne zwierzenie, ale obawiam się zrobić ci przykrość.

— Ty mogłabyś mi zrobić przykrość? ty?

— Być może; ale niebo świadkiem mej niewinności... (Proszę pani? proszę pani? proszę pani? — Dla kogo i czegokolwiek w świecie zabroniłam, aby wołano; zawołajcie męża. — Nie ma go w domu). Panowie, chciejcie darować, za chwilę jestem na usługi.

Gospodyni schodzi na dół, powraca i podejmuje opowiadanie:

...Stało się to bez mego zezwolenia, bez mej wiedzy, przez jakieś przekleństwo, któremu cały rodzaj ludzki widocznie jest podległy, skoro ja, ja nawet, nie zdołałam go uniknąć.

— Ach, więc to o pani... I lękasz się!... O cóż chodzi?

— Margrabio, chodzi o... jestem w rozpaczy; ciebie przywiodę do rozpaczy... wszystko dobrze zważywszy, lepiej byłoby zmilczeć.

— Nie, droga przyjaciółko, mów; czy na dnie serca miałabyś mieć dla mnie tajemnicę? Czyż nie było pierwszym z naszych układów, iż dusze nasze będą otwarte