Straszny dziadunio - Maria Rodziewiczówna (jak za darmo czytać książki na internecie .TXT) 📖
Tytułowy straszny dziadunio to Polikarp Białopiotrowicz, bogaty właścicielmajątku na Polesiu. Surowy i despotyczny, usiłuje narzucić swoją wolęczłonkom rodziny.
Jego wnuk, Hieronim, nie zamierza być marionetką i mimonapominających listów apodyktycznego dziadka, wybiera własną drogę życia.Pokonując trudności, zdaje maturę, po czym podejmuje studia na politechnicepetersburskiej. Podczas letniej praktyki, odbywanej ze swym przyjacielemŻabbą, zostaje zaskoczony gwałtownym wylewem rzeki…
Czy szlachetność, oddanie pracy i siła charakteru nie ugną się pod naporemspadających na bohatera nieszczęść? Klasyka literatury popularnej,nagrodzona w 1887 roku w konkursie tygodnika „Świt”, wielokrotniewznawiana.
- Autor: Maria Rodziewiczówna
- Epoka: Modernizm
- Rodzaj: Epika
Czytasz książkę online - «Straszny dziadunio - Maria Rodziewiczówna (jak za darmo czytać książki na internecie .TXT) 📖». Wszystkie książki tego autora 👉 Maria Rodziewiczówna
Na widok Hieronima robotnicy i służba zrobili szpaler; wszedł do sieni, a stamtąd do kancelarii naczelnika.
Na jego widok umilkła ożywiona rozmowa. Inżynierowie koledzy cofnęli się na stronę; ktoś syknął jakby hasło.
Przeczucie czegoś niefortunnego przeszło dreszczem po Hieronimie, ale z całą śmiałością czystego sumienia przystąpił do biurka, za którym siedział posępny, zmarszczony naczelnik.
— Pan po mnie przysyłał? — rzekł Hieronim, kłaniając się grzecznie.
— Istotnie, potrzebuję pana do rachunków. Co to znaczy, że mi Żyd przedstawił weksel o dwadzieścia pięć tysięcy wyżej niż jest w rozchodach? Nie zapisałeś pan czego?
— Ja? Zapisałem wszystko, co do grosza, podsumowałem z kasjerem księgi, dochód i rozchód.
— Ha, cóż to znaczy w takim razie?
— Co, panie naczelniku? — spytał Hieronim blednąc.
— Ta przewyżka? To nie fraszka — taka suma!
— Jaka suma? — nieszczęśliwemu poczynało się kołować w zbolałej głowie.
— Czyś pan nie słyszał? Weksli jest o dwadzieścia pięć tysięcy więcej niż rozchodu!
— Wszakże zapisano, ilem brał!
— Ta suma nie jest zapisana!
Chłopiec za głowę się porwał.
— Gdzieżbym ja ją podział? Co panu się zdaje? Wszakżem nie wariat!
— Może tylko lekkomyślny. Oto księgi, a oto weksle. Licz pan sam!
— Bez ksiąg się obejdę. Mam przy sobie w notatniku datę i cyfrę209 każdego obligu210. Będę panu dyktował, pan raczy sprawdzić.
Drżącymi rękami wyjął z kieszeni wyszarzaną książeczkę i czytał owe daty i cyfry.
Nikt się nie odzywał, ale i nikt nie wychodził, chociaż tego wymagała delikatność. W głuchej ciszy słuchało całe grono zmęczonego głosu Hieronima, przeplatanego szelestem papieru i krótkim „Jest” starszego.
Twarze wyrażały złośliwą ciekawość, niepokój lub kompletną obojętność.
Posądzenie, którego jeszcze nie zrozumiał Hieronim, a o którym wzmiankował nieznacznie naczelnik, było absurdem dla każdego, kto znał Białopiotrowicza, a jednak, kto wie, może...
Zawistni drżeli z niecierpliwości, inni słuchali przebiegu śledztwa ze zgrozą i oburzeniem, kilku zaledwie nie wierzyło stanowczo nawet w prawdopodobieństwo winy jakiejkolwiek — czuli w tym brudne, nikczemne oszustwo.
Hieronim skończył. Otarł pot z czoła, spojrzał śmiało w oczy naczelnikowi.
— To i wszystko! — rzekł.
— A ten oto! Pan go opuścił, proszę czytać.
Podał mu świstek stemplowego papieru i śledził pilnie grę wrażeń na twarzy.
Hieronim ruszył brwiami i ramionami, jakby mówił: nic o nim nie wiem; wziął spokojnie papier, pochylił się nad lampą, przebiegł oczyma uważnie raz, drugi i trzeci.
Z początku widać było zdumienie na jego wynędzniałej twarzy, potem natężenie pamięci i namysł głęboki, potem nagle zbladł, zzieleniał prawie, przez oczy przeszła bezmierna groza, prawie obłęd — utkwił je nieruchomo w kreskach podpisu. Upuścił papier, zadygotał cały jak rzucony iskrą elektryczną, odstąpił o krok, rękami objął głowę, krew mu ustąpiła nawet z warg, a w piersi szarpało się coś, dławiąc głos, paraliżując wszystkie uczucia. Stał jak słup, nierówno chwytając powietrze, i milczał, zwiesiwszy ciężką głowę.
Ha, więc był winowajcą.
Między inżynierami powstał ruch i szepty; odsunęli się jeszcze dalej, jak od trędowatego. Pryncypał tylko ani się usuwał, ani triumfował. Odezwał się pierwszy.
— Cóż, panie Białopiotrowicz? To pański podpis?
Nie było żadnej odpowiedzi.
— Może pan zapomniał o jakimś wydatku?
— Nie! — wyrwało się z piersi nieszczęśliwego.
— Cóż więc znaczy ten weksel? Przyznajesz się pan do niego? Może to fałszerstwo, pomyłka? Mów pan!
Na ten wyraz „fałszerstwo” Hieronim opamiętał się nieco. Podniósł oczy, chciał coś powiedzieć, ale nie zdołał.
Oczy te, pełne bezbrzeżnej rozpaczy, podkrążone czarno, zaognione bezsennością, były tak nieszczęśliwe i smutne, że naczelnik nie pytał dalej. Opamiętał się i on także.
— Nie martw się tak bardzo! — zaczął pobłażliwie. — Młody pan jesteś, lekkomyślny! Prawie każdy z nas w tym wieku może zrobić głupstwo, zapomnieć się. Weksel zapłaciłem. Bądź pan spokojny. Jeśliś pan pieniądze stracił, daruję bez żalu, z wiarą, że się to drugi raz nie powtórzy.
Hieronim i na to nic nie odpowiedział. Był równie nieczuły na wspaniałomyślność i pobłażanie, jak na surowy sąd. Na twarzy jego zatarły się wszelkie wrażenia; była ona twarda, zimna jak kamień.
Z opuszczonymi rękami słuchał i znosił wszelkie ciosy, co mu gruchotały życie; nie bronił się, nie przeczył, tylko wciąż patrzył na imię swe i nazwisko, skreślone u spodu nieszczęsnego weksla. Ten tylko szmatek211 papieru występował dla niego wyraźnie, zrozumiale z całego otoczenia.
Była to Mane, Tekel Baltazarowej uczty, była to zatrata.
Naczelnika widocznie męczyła ta scena. Ruchem niecierpliwym zgarnął weksle do szuflady i wstał.
— Dosyć o tym! Nie do tańca teraz panu, więc na bal nie proszę. Wygląda pan na zmęczonego. Proszę odpocząć. Daję panu nieograniczoną swobodę. Panów proszę z sobą na górę, do dam i muzyki. Moja żona pewnie się niecierpliwi.
Hieronim oprzytomniał. Spojrzał po zebranych, skłonił się i wyszedł wśród rozstępujących się skwapliwie kolegów. Nikt mu nie podał ręki, nie odprowadził, nie rzekł słowa.
Gdy był już za progiem, zaczęto rozmawiać i śmiać się, gdy mijał dom, zrobił się ruch w salonach, a w połowie drogi do mieszkania posłyszał pierwsze takty walca i mijały go wciąż powozy z damami i resztą towarzystwa.
On szedł w czarną noc, nie podnosząc głowy, nie patrząc, nie słuchając — jak lunatyk lub obłąkany.
Podczas wizyty u naczelnika Bazyli musiał być w mieszkaniu; zapalił lampy, ustawił wieczerzę i odszedł znów.
Troskliwości tej nie zauważył jednak Hieronim. Co go obchodziło światło lub noc, co go obchodziła wieczerza?
Jak drzewo złamane burzą, runął na pierwszy spotkany fotel, ręce wnurzył w roztargane włosy, skurczył się jak robak zgnieciony stopą; coś niby wycie czy łkanie dobyło się z gardła. A zatem taki był kres, taki! Ha, ha! Stał się złodziejem! Tak, tego nie dostawało jeszcze w rozkoszach jego doli, przyszło i to z kolei, nic nie brakło teraz!
Był złodziejem! Wziął sobie i stracił cudze pieniądze, jeszcze udawał, że nie rozumie, nadrabiał miną, aż się przyznał pod naciskiem faktów! Ha, ha! Został złodziejem!
Słyszeli koledzy, zapewne wiedzą już Żydzi, czerń robotnicza, kto żyje; jutro dowie się minister. Tak, dowie się! Z małego pionka Hieronim Białopiotrowicz będzie bohaterem jutrzejszego dnia — złodziej!
Napiszą o nim przecie gazety nawet; dobił się smutnej sławy. Ha, ha! Przebył wielki post, miał swoją Wielkanoc, o której niedawno tyle marzył!
Nic mu nie brakło, nic!
Korowodem jędz tłukły się myśli po czaszce nieszczęśliwca. Czasem z niewyraźnego jęku wyrywał się wybuch krótkiego śmiechu. Chichotała rozpacz — szalał.
Krew hulała po pulsach, trzęsła nim gorączka, a zarazem ogarniała członki ogromna martwota, jak rozbitka, co bez sił już i nadziei opuszcza ramiona, czekając śmierci.
— O Boże, Boże! I wartoż212 było tyle pracować, żeby tak skończyć — ohydą, wstydem?
Wartoż było tyle znieść, by dobić się od losu takiej zapłaty — złodziej!
Marzona213 złota dola! Ha, ha! Domki karciane. Wieść już poszła, chwycona przez zazdrosnych kolegów. Jutro mu nie żyć lepiej! Nie żyć! Myśl stanęła przed tą furtką wyzwolenia. Nie żyć!... Albo to co złego? Żyć teraz nie sposób! Dosyć tej próżnej walki, dosyć!
Człowiek torturowany na kole pragnie pożądliwie jednego, jeszcze ostatniego obrotu korby — to koniec!
A żyć po co, dla kogo? Sam jest.
Żal go chwycił, sierocy żal i w gardle stanęły gorzkie łzy; poza życiem, tam, z lepszej strony, była matka, Żabba, wszyscy — tu była pustka i srom214 dozgonny.
Wstał. Nogi mu się chwiały; zataczając się, doszedł do biurka. Było mu strasznie słabo, głowę rozrywał ból, ręce się trzęsły.
Dobył kluczyka, ledwie zdołał otworzyć szufladkę; zebrał w pakiet różne listy i pamiątki, wziął rewolwer, spróbował cyngla.
Suchy trzask sprężyny wrócił mu nieco przytomność; położył go przed sobą i zamyślił się. Była to sroga męka i ciężka pokusa.
Czysty szedł na śmierć, a potępiał się tym faktem ostatecznie.
Ludzie powiedzą, że był pyszny i nie zniósł winy, więc się zabił ze wstydu.
Żeby choć kto jeden poznał prawdę, choć jeden go zrozumiał, oszczędził.
Już ręka sięgała po pióro, ale się cofnął.
Gdzież ofiara w takim razie? Czemu nie rzekł nic wobec oskarżenia? Nie — będzie milczał do końca; niech go wszyscy potępią, byle nie własne sumienie i matka — tam!
Był już teraz zupełnie spokojny, głowa tylko bolała go coraz gorzej; to nic, zaraz przejdzie.
Dobył z zanadrza medalionik z matczynymi włosami, pocałował go, wziął broń, przyłożył do skroni i spuścił sprężynę.
Kurek spadł bez strzału.
— Przeklęty! — wyrwało mu się wściekle.
Rewolwer nie był nabity.
Z nerwowym pośpiechem zaczął wkładać naboje. Nie słyszał szmeru i wnijścia215, i kroków.
Może to Bazyli? Za późno! Tylko jeden nabój, ale ręce się trzęsły, ładunek potoczył się na ziemię.
Hieronim sięgnął po inny. Cicho. Ktoś drzwi otworzył. Odwrócony plecami inżynier nie zważał na to, kończył swe przygotowania.
Nagle silna dłoń ujęła go za ramię, druga ręka wyrwała rewolwer, zanim się opamiętał.
Obejrzał się z okrzykiem gniewu.
— Idź precz! — zawołał, myśląc o Bazylim.
Spotkał oko w oko przejmujące spojrzenie dziada Polikarpa. Tak, był to on we własnej osobie, żadna halucynacja.
Olbrzymi, suchy, górował o głowę nad młodzieńcem i świdrował go na wskroś oczyma. Rewolwer schował do kieszeni samodziałowej kapoty.
— Po co dziad tu przyszedł? — wybełkotał Hieronim nieludzkim głosem.
— Po ciebie przyszedłem w samą porę — odparł starzec zmienionym tonem.
— Ja nie mam czasu. Kto dziada przyprowadził? Ja jestem chory!
— Widzę, ale pomimo to musisz pójść ze mną. Zbierz siły! Nie miałeś siły znieść sromu, on silniejszy od ciebie. Trzeba go zdjąć, bo cię złamie. I tak za długo leżał ci na duszy. Spóźniłem się o parę godzin. Chodź, chłopcze!
Co się stało tyranowi i czy on to był istotnie? Takim nie znał go Hieronim; patrzył błędnie na twarz surową, lecz całkiem inną niż zwykle. Mieszało mu się w głowie.
— Chodź! — powtórzył stary, biorąc go pod ramię.
Poszli znów w czarną noc. Przed nimi zjawił się nagle Bazyli, świecąc latarką i oglądając się co chwila. Starzec prawie niósł wnuka. Niedaleka była droga do mieszkania naczelnika, które buchało światłem. Bal był w samej pełni, muzyka grała mazura.
Złoty półimperiał216 otworzył im drzwi biura, drugi popędził lokaja do salonów, z wezwaniem samego gospodarza.
Milczeli obydwaj. Młody, dysząc wewnętrznym żarem, wpółprzytomny; dziad poważny a dziwnie rozpromieniony. Bazyli zginął przy progu domu.
Po dość długim oczekiwaniu wszedł naczelnik. Pomimo licznych toastów chmurę miał na czole; spod oka spojrzał na gości.
— Czym mogę służyć? — zapytał z przymusem.
Starzec, oburącz wsparty na lasce, kiwnął niedbale głową.
— Nazywam się Polikarp Białopiotrowicz — zaczął. — Mam dwóch wnuków; za nich obu przychodzę tu na obrachunek.
— Znam tylko obecnego tu inżyniera, Hieronima.
— Zaraz pan poznasz drugiego. Przystępuję do interesu: przedstawiono panu weksle z podpisem Hieronima, których suma przewyższała rozchody. Sprawę tę rozstrzygnąłeś pan wobec setki osób wspaniałomyślnym darowaniem winy, weksel wykupiłeś pan od Żyda. Winowajca, ten oto chłopiec, zniósł w milczeniu łaskę, jak się w milczeniu przyznał do złodziejstwa. Poszedł do domu sam, sponiewierany, i zastałem go oto z rewolwerem w ręce. Żebym się spóźnił minutę, mielibyśmy pan i ja, śmierć niewinnego na sumieniu. To ciężko!
Starzec się zatrzymał, szarpnął swe siwe wąsy.
Inżynier wyciągnął do niego rękę.
— Pan nie uwierzy, jak mi przykro — zaczął.
— Nie chodzi tu o przykrość, panie, ale o sprawiedliwość — przerwał ostro pan Polikarp — a przede wszystkim o pokrycie długu. Proszę o ten weksel.
To mówiąc, sięgnął do siwej kapoty, dobył książeczkę z czekami do banku, wystawił właściwą sumę i położył na biurku.
Nagle, na widok nieszczęsnych weksli, ożywiła się martwa dotychczas twarz Hieronima, postąpił o krok.
— Dziadku! — zawołał.
— Milcz, niedorostku! Dobrocią swą doigrałeś się wstydu i ohydnego posądzenia. Teraz ja będę działać. Dosyć ustępstw! A czy mi jedno, ty lub on, to jeszcze pokażę. Gdy płacę, chcę, żeby ludzie wiedzieli, za kogo i za co płacę. Ty się nie mieszaj do mnie!
Znów jeden po drugim przesuwały się weksle w promieniu lampy, aż bystre oczy pana Polikarpa znalazły ów nieszczęsny.
I on go potrzymał minutę w dłoni, pokiwał głową, podał przez stół naczelnikowi.
— Niech pan porówna podpisy — rzekł.
Wezwany nałożył binokle, wpatrzył się uważnie, porównał i nagle porwał się za głowę.
— Kto to sfałszował? — krzyknął. — Mów, panie Hieronimie! To nie pan pisałeś, to podrobione!
— Czemuś pan tego nie dojrzał, zanim go potępiłeś? — odparł gorzko pan Polikarp.
— Czemuż on milczał i tak się zmieszał okropnie? Któż to sfałszował? Wiecie?
— Wszakżem panu mówił, że mam dwóch wnuków. A może panu i nieobcy Albert Białopiotrowicz, mąż córki radcy B. O nim szeroko mówi stolica.
— Słyszałem. To brat Hieronima?
— To jego kuzyn i fałszerz. Przed miesiącem odwiedził go tu i chciał pieniędzy. Hieronim oddał mu wszystko, co zarobił z takim mozołem — kilkaset rubli. Była to kropla w morzu; żądał więcej, zrobił propozycję pożyczki na pański kredyt. Hieronim za drzwi go wyrzucił. Oto i wszystko. Żyd dostawca, ukarany za jakąś nieakuratność, dał pieniądze, Albert podpisał brata i uciekł.
— Okropne! Byłem ślepy i w nawale interesów nie spostrzegłem różnicy. Panie Hieronimie, pan mnie zna — to posądzenie nie
Uwagi (0)