Eugenia Grandet - Honoré de Balzac (czytak biblioteka .TXT) 📖

chlubnie służyłby Francji. Mimo to z równym prawdopodobieństwem można przypuścić, że opuściwszy Saumur, poczciwiec odgrywałby mizerną rolę. Z ludzkimi inteligencjami jest może tak, jak z pewnymi zwierzętami, które stają się bezpłodne, wyrwane z rodzinnego klimatu.

— Paa...aaa...aaa...nie pree...eee...eee...zesie, powiadaa...ał paa...an, że baaa...aankructwo...

Jąkanie, przyjęte od tak dawna przez starego i uchodzące za naturalne, tak samo jak głuchota, na którą się uskarżał w słotne dni, stała się w obecnej chwili dla Cruchotów tak nużąca, że słuchając winiarza, skręcali się bezwiednie, jak gdyby chcieli dokończyć słowa, w których on się wikłał do woli. Trzeba tutaj może skreślić historię jąkania się i głuchoty Grandeta. Nikt w całym Anjou nie słyszał lepiej i nie umiał wyraźniej mówić andegaweńską francuszczyzną niż szczwany winiarz. Niegdyś, mimo całej swej chytrości, padł ofiarą pewnego Izraelity, który w dyskusji przykładał rękę jak trąbkę do ucha niby dla lepszego słyszenia i bełkotał, szukając wyrazów tak, że Grandet — ofiara swej ludzkości — czuł się w obowiązku podsuwać chytremu Żydowi słowa i myśli, których Żyd niby to szukał. Grandet kończył rozumowania rzeczonego Żyda, mówił tak, jak powinien był mówić przeklęty Żyd, stawał się wreszcie Żydem, a nie Grandetem! Bednarz wyszedł z tej dziwacznej walki dobiwszy jedynego targu, którego mógł się wstydzić w całym ciągu swego handlowego życia. Ale o ile stracił pieniężnie, zyskał stąd dobrą lekcję i później zebrał z niej owoce. Toteż poczciwiec błogosławił Żyda, który go nauczył sztuki zniecierpliwienia przeciwnika i zmuszenia go, aby dobierając wyrażeń dla jego własnej myśli, zatracał poczucie swojej.

Otóż żadna sprawa nie wymagała więcej głuchoty, jąkania oraz niepojętych korowodów, w które Grandet spowijał swoje myśli. Po pierwsze, nie chciał przyjmować odpowiedzialności za swoje idee; następnie, chciał panować nad słowami i zostawić świat w niepewności co do swych prawdziwych zamiarów.

— Panie de Booo...onfons... — po raz drugi w ciągu trzech lat Grandet nazywał młodszego Cruchot panem de Bonfons. Prezydent mógł się już widzieć przyszłym zięciem fałszywego poczciwca. — Poooo...owiadał paaa...an, że baaaa...ankructwu można w peeee...wnych wypadkach zapobiec prze...ez...

— Przez sam trybunał handlowy. To się zdarza codziennie — rzekł pan C. de Bonfons, chwytając się myśli starego Grandet lub też zgadując ją i chcąc mu ją życzliwie wytłumaczyć. — Słyszy pan?

— Słu-uucham — odparł pokornie stary, przybierając chytrą minę uczniaka, który śmieje się w duchu ze swego profesora, udając, że go słucha z największą uwagą.

— Kiedy człowiek znaczny i szanowany, jakim był na przykład nieboszczyk brat pański w Paryżu...

— Móóóó...ój braaa...at, tak...

— Jest zagrożony katastrofą...

— To się naaaa...zywa kaaaa-atastrofa?

— Tak. Kiedy bankructwo staje się nieuniknione, trybunał handlowy, którego jurysdykcji bankrut podlega (niech pan dobrze uważa), ma prawo swoim orzeczeniem wyznaczyć firmie handlowej likwidatorów. Likwidować to nie znaczy bankrutować, rozumie pan? Bankrutując, człowiek jest zhańbiony; likwidując, zostaje uczciwym człowiekiem.

— Tooo wieeee...lka róóóó...żnica, jeżeli toooo nie kooo...sztuje drożej — rzekł Grandet.

— Ale likwidację można przeprowadzić nawet bez pomocy trybunału handlowego. Albowiem — ciągnął prezydent, biorąc szczyptę tabaki — w jaki sposób oznajmia się bankructwo?

— Tak, niiii...gdy o tym nieee myyyy...ślałem — odparł Grandet.

— Po pierwsze — ciągnął sędzia — przez złożenie bilansu w kancelarii trybunału, czego dopełnia albo sam kupiec, albo jego pełnomocnik opatrzony w należyte uprawnienia. Po wtóre, na żądanie wierzycieli. Otóż, jeżeli kupiec nie złoży bilansu, jeżeli żaden wierzyciel nie żąda od sądów wyroku, który ogłosiłby rzeczonego kupca jako będącego w stanie upadłości, cóż się dzieje?

— Taa...ak, cóóóż się dziee...je?

— Wówczas rodzina zmarłego, jego przedstawiciele, jego masa albo też sam kupiec, o ile jest przy życiu, albo jego przyjaciele, o ile się ukrywa, likwidują. Czy może chce pan likwidować interesy swego brata? — spytał prezydent.

— A, panie Grandet — wykrzyknął rejent — to byłoby pięknie. Jest jeszcze poczucie honoru na prowincji. Gdybyś pan ocalił swoje nazwisko, bo to jest pańskie nazwisko, byłbyś pan...

— Wzniosły — rzekł prezydent, przerywając stryjowi.

— Oczywiście — odparł stary winiarz — móóój braaat nazyyyy...ywał się Graaa...andet tak jak ja. Tooo jest peeee...ewne, wiadooo...me. Nieee zaaa...rzekam się. A taaaka likwidaaa...cja mogłaby w każdym raaaa...zie być, pod wszee...lkim względem, baaaa...rdzo kooo...rzystna dla meee...go braaa...tanka, którego kooo...cham. Ale trzeba się rozpatrzyć. Ja nieee znam tych fiii...lutów paryskich. Ja mieszkam widziiii...cie paaa...anowie w Saumur. Mam swoje wiiii...no, swoje łąąki, swoje iiiinteresy. Nigdy nie podpisywałem weee...eksli. Co to jest weksel? Braaa...łem ich duuuu..żo, ale nigdy ich nie wyyy...stawiałem. Bierze się to... daje sięęę dooo eee...eskontu. To wszyyyy...ystko, co wiem. Słyyyy...yszałem, że mooo...oża odkupić weksle...

— Tak — rzekł prezydent. — Można odkupić weksle na rynku, płacąc tyle a tyle za sto. Rozumie pan?

Grandet zrobił trąbkę z ręki, przyłożył ją do ucha, a prezydent powtórzył jeszcze raz.

— Ale — odparł winiarz — wówczas trzeba w to wleeeźć z głooo...wą i nogami. Jaaa niiic nie rozuuu...miem, mimo że taki staaa...ry, z tego wszyyyystkiego. Ja muuuszę sieeeedzieć tutaj, pilnować zasiewów. Zbooooże rośnie i zbooożem się płaaaci. Przeeeeedewszyyystkim trzeba piiilnować zbiorów. Trzyyymają mnie piiiilne i waaaażne spraaaawy we Froidfond. Nie mooogę opuuuuścić do-dooomu, dla jaaaakichś hocków klocków diabelskich, z któóóórych niiiic nie roooozumiem. Powiaaada pan, że pooowinienem być w Paryżu, aby zliiikwiiidować, żeby powstrzymaaać bankructwo. Nieeee moooożna byyyć w dwóch miejscach naraz, o ile się nieee jeeest małym ptaszkiem... Iiii...

— Rozumiem pana — wykrzyknął rejent. — No i co, stary druhu, masz pan przyjaciół, starych przyjaciół, gotowych do ofiar dla pana.

„Nuże” — myślał w duchu winiarz — „decydujcież się”.

— I gdyby ktoś pojechał do Paryża, odszukał głównego wierzyciela pańskiego brata, powiedział mu...

— Chwiiileczkę — przerwał stary. — Gdyby mu powiedział. Co takiego powiedział? Cooooś... cooooś w tyyym rooodzaju: „Pan Grandet z Saumur niby to, pan Grandet z Saumur niby owo. Kocha sweeeego brata, kooocha sweeego bratanka. Grandet jest dobry kreeewny, ma najlepsze zaaaa...miary. Dobrze sprzeeedał swoje wino. Nie deklarujcie baaankructwa, zejdźcie się, naaaznaczcie liiiikwidatorów. Wtedy Graaandet zooobaczy. O wieeeeele więcej dostaniecie likwidując, niiiiż pozwalając, aaaby sąąądy wtykały swóóój nos... Nieprawdaż, hę?”

— Właśnie — rzekł prezydent.

— Bo, widzi pan, panie de Booonfons, trzeeeba się zaaaastanowić, zanim się coś pooostanowi. Ktooo nie może, nieeee może. W każdeeej truuudnej sprawie, jeżeli człowiek nieee chce się zruujnować, muuusi poznać środki i cięęężary. Hę, nieprawdaż?

— Oczywiście — rzekł prezydent. — Ja sądzę, że zyskawszy kilka miesięcy, można będzie odkupić wierzytelności za daną sumę i spłacić wszystko w drodze układu. Ha, ha! daleko można psa zaprowadzić, pokazując mu kawał słoniny. O ile nie było deklaracji bankructwa i o ile pan masz tytuły wierzytelności w ręku, stajesz się biały jak śnieg.

— Jaaak śnieg — powtórzył Grandet, robiąc znów trąbkę z dłoni. — Nie rozuuumiem tego śniegu.

— Niechże pan więc słucha — wykrzyknął prezydent.

— Słuuucham.

— Oblig to jest towar, który może stać wyżej albo niżej. To wypływa z teorii Jeremiasza Benthama o lichwie. Publicysta ten dowiódł, że przesąd, który okrywa hańbą lichwiarzy, jest głupstwem.

— Eeee — rzekł stary.

— Zważywszy że, w zasadzie, wedle Benthama, pieniądz jest towarem, i że to, co przedstawia pieniądz, staje się również towarem — ciągnął prezydent. — Zważywszy, iż stwierdzone jest, że podlegając zwykłym fluktuacjom oddziałującym na obroty handlowe, towar-weksel, noszący taki a taki podpis, znajduje się — tak samo jak taki a taki artykuł — obficie lub skąpo na rynku, że jest drogi lub spada do zera, trybunał orzeka... (co ja za głupstwa mówię, przepraszam) jestem zdania, że może pan wykupić swego brata po dwadzieścia pięć od stu.

— I móóówi pan, że to Je...je...jeremiasz Ben...

— Bentham, Anglik.

— Ten Jeremiasz oszczędzi nam wielu lamentacji w interesach — rzekł rejent, śmiejąc się.

— Ci Anglicy mają czaaasami ro...rozum, czuć to — rzekł Grandet. — Tak więęęc, wedle Ben...Ben...Benthama, jeżeli obligi mego brata sąąą warte... nie są nic warte. Tak. Dobrze mówię, nieprawdaż? To mi się wydaje jasne... Wierzyciele byliby... Nie, nie byliby... Ro...ro...zumiem.

— Niech mi pan pozwoli wytłumaczyć sobie to wszystko — rzekł prezydent. — Wedle prawa, jeżeli pan posiadasz tytuły wszystkich wierzytelności firmy Grandet, pański brat lub jego spadkobiercy nie są nic nikomu winni. Dobrze.

— Dobrze — powtórzył stary.

— Wedle sprawiedliwości, jeżeli obligi pańskiego brata negocjuje się (negocjuje się, rozumie pan ten termin?) na rynku po tyle a tyle straty, jeżeli ktoś z pańskich przyjaciół będzie tam, jeżeli je odkupi, to wobec tego, że wierzycieli nikt gwałtem nie zmuszał do odstąpienia ich, spadek po nieboszczyku Grandet z Paryża jest rzetelnie czysty.

— To prawda, interes to interes — rzekł bednarz. — Przyyyjąwszy to za pewnik... Bądź co bądź, rozumie pan, że tooo jest truuudne. Jaaa nie mam pieeeniędzy ani czaaasu, ani...

— Tak, nie może się pan ruszyć z domu. Więc dobrze, ja się podejmuję jechać do Paryża (zwróci mi pan koszty podróży, to drobiazg). Pójdę do wierzycieli, pogadam z nimi, ułożę się i wszystko się załatwi kosztem nadwyżki, którą pan dołoży do aktów likwidacji, aby wejść w prawa wierzycieli.

— Zooobaczymy, ja nieee chcę, ja nieee mogę się zobowiązywać, zaaanim... Kto nieee może, nie moooże. Rozumie pan.

— Słusznie.

— Głooowa mi pęęęka od tego, coś mi pan natraaajlował. Pieeerwszy raz w życiu trzeeeba mi myśleć o takich...

— Tak, pan nie jest prawnik.

— Ja jeeestem biedny wiiiniarz i nie rozuuumiem nic z tego, co pan mi nagadał, muuuszę to rooozważyć.

— Więc tak! — rzekł prezydent, wstając, aby zakończyć dyskusję.

— Ależ, mój drogi... — rzekł rejent, przerywając prezydentowi tonem wyrzutu.

— Co, stryju? — rzekł prezydent.

— Pozwólże panu Grandet wyjaśnić swoje zamiary. Chodzi w tej chwili o ważne pełnomocnictwo. Kochany pan Grandet musi określić...

Uderzenie młotka, które oznajmiło rodzinę des Grassins, ich wejście, przywitania, nie pozwoliły panu Cruchot dokończyć. Rejent rad był z tej przeszkody; już Grandet patrzył na niego koso, już narośl na nosie zwiastowała burzę. Ale po pierwsze roztropny rejent nie uważał za właściwe, aby prezydent trybunału pierwszej instancji udawał się do Paryża po to, aby skłonić do układów wierzycieli i maczać palce w szachrajstwie naruszającym prawidła ścisłej uczciwości; następnie nie słysząc z ust starego Grandet najmniejszej intencji zapłacenia jakiejkolwiek kwoty, drżał instynktownie przed tym, aby bratanek wmieszał się w tę sprawę. Skorzystał więc z chwili, w której weszli państwo des Grassins, aby wziąć prezydenta za łokieć i odciągnąć go do okna.

— Dosyć już okazałeś dobrych chęci, mój chłopcze, ale dosyć tych poświęceń się. Apetyt na to małżeństwo zaślepia cię. Tam do licha, nie trzeba wyjmować kasztanów z ognia. Pozwól mnie teraz prowadzić grę, pomagaj mi tylko. Czy to twoja rola narażać swoją godność sędziowską w podobnej...

Nie dokończył, słyszał jak des Grassins powiadał do starego bednarza, podając mu rękę:

— Panie Grandet, dowiedzieliśmy się o straszliwym nieszczęściu, jakie dotknęło twoją rodzinę, o klęsce firmy Wilhelma Grandet i o śmierci twego brata; przychodzimy, aby ci wyrazić serdeczny udział, jaki bierzemy w tym smutnym wypadku.

— Nie ma innego nieszczęścia — przerwał rejent — jak tylko śmierć młodszego pana Grandet. A i to nie zabiłby się, gdyby mu przyszło na myśl prosić brata o pomoc. Nasz stary przyjaciel, który honor ceni ponad wszystko, ma nadzieję zlikwidować długi firmy Grandet w Paryżu. Mój bratanek prezydent, chcąc mu oszczędzić kłopotów sprawy czysto sądowej, ofiaruje się jechać natychmiast do Paryża, aby rokować z wierzycielami i zaspokoić ich należycie.

Słowa te, potwierdzone zachowaniem się winiarza, gładzącego sobie podbródek, zdumiały bardzo troje des Grassins, którzy przez drogę wymyślali co wlezie na skąpstwo Grandeta, obwiniając go prawie o bratobójstwo.

— Ha, wiedziałem! — wykrzyknął bankier, patrząc na żonę. — Co ja ci mówiłem w drodze, żonusiu? Grandet ceni honor ponad wszystko, nie ścierpi, aby nazwisko jego ucierpiało bodaj najlżejszą plamkę. Pieniądz bez honoru to choroba. Umieją cenić honor na prowincji. To ładnie, bardzo ładnie, Grandet. Jestem stary żołnierz, nie umiem ukrywać swoich myśli, mówię prosto z mostu: to jest, do kroćset bomb, wspaniałe!

— W taaa...kim razie wspaaa...aniałość jest baaar...dzo droga — odparł stary lis, gdy bankier ściskał mu gorąco dłoń.

— Ale to wszystko, mój dobry Grandet, niech mi daruje pan prezydent, to jest rzecz czysto handlowa i wymaga doświadczonego pośrednika. Czyż nie trzeba się znać na rachunkach, spłatach, procentach? Ja wybieram się do Paryża za swoimi sprawami i mógłbym się podjąć...

— Postaaa...aramy się ułożyć wszystko między sobą w odpowiednich proooporcjach, nie zobowiązuuując się do rzeczy, których nie chciaaaałbym się po...podjąć — rzekł Grandet, jąkając się. — Bo widzi pan, pan prezydent żądał ode mnie oczywiście zwrotu kosztów podróży.

Przy ostatnich słowach stary lis już się nie jąkał.

— Ech — rzekła pani des Grassins — to czysta przyjemność być w Paryżu. Ja bym chętnie dopłaciła, żeby tam jechać.

Dała znak mężowi, jakby zachęcając go, aby za wszelką cenę zdmuchnął tę misję swoim przeciwnikom; po czym spojrzała bardzo ironicznie na dwóch Cruchot, którzy zrobili głupie miny. Grandet ujął wówczas bankiera za guzik i pociągnął go w kąt.

— Miałbym większe zaufanie do pana niż do prezydenta — rzekł. — Przy tym jest jeszcze pewna drobnostka — dodał, ruszając nosem. — Chcę kupić rentę, mam parę tysięcy franków renty do kupienia, ale nie chcę dać więcej niż po