Jaszczur - Honoré de Balzac (biblioteka publiczna online TXT) 📖

Aby sądzić człowieka, trzebaż bodaj być wtajemniczonym w jego myśli, nieszczęścia, wzruszenia; chcieć znać z jego życia jedynie materialne fakty, to znaczy uprawiać chronologię, ową historię dla głupców!

Gorycz, z jaką wypowiedziane były te słowa, uderzyła tak żywo Emila, że od tej chwili słuchał Rafaela z całą uwagą, patrząc weń tępym wzrokiem.

— Ale — ciągnął opowiadający — obecnie światło, które barwi te wypadki, użycza im nowej fizjonomii. Porządek rzeczy, który uważałem niegdyś za nieszczęście, wydał może owe piękne przymioty, którymi chlubiłem się później. Filozoficzna ciekawość, wytężona praca, zamiłowanie do lektury, które od siódmego roku aż do mego wejścia w świat stale wypełniały moje życie, czyż nie wyposażyły mnie ową łatwością i siłą, z jaką, jeżeli mam ci wierzyć, umiem oddać moje myśli i kroczyć naprzód w rozległem polu ludzkiego poznania? Samotność, na jaką byłem skazany, nawyk dławienia swoich uczuć i życia we własnym sercu, czyż mnie nie obdarzyły zdolnością porównywania, rozmyślania? Nie rozpraszając się w służbie światowych podrażnień, które zdrabniają najpiękniejszą duszę i czynią z niej łachman, wrażliwość moja czyż nie skupiła się, aby się stać udoskonalonym organem woli wyższej niż pożądanie namiętności? Zapoznany8 przez kobiety, przypominam sobie, że je obserwowałem z bystrością wzgardzonej miłości. Obecnie pojmuję, że szczerość mego charakteru musiała je odstręczać. Może kobiety chcą trochę fałszu? Ja, który jestem kolejno w tej samej godzinie mężczyzną i dzieckiem, pustakiem i myślicielem, wolnym od przesądów, a pełnym zabobonów, który jestem często kobietą jak one, czyż w mojej naiwności nie musiałem się im wydać cynikiem? Czy samejże czystości moich myśli nie musiały brać za rozpustę? Wiedza była im nudą, kobieca miękkość słabością. Ta nadmierna żywość wyobraźni, nieszczęście poetów, czyniła mnie z pewnością w ich oczach istotą niezdolną do miłości, chwiejną, bez energii. Wydawałem się niezdarą, kiedy milczałem; płoszyłem je może, kiedy chciałem być miły: dość, że kobiety wydały na mnie wyrok. Przyjąłem ten sąd świata ze łzami bólu. Niedola ta wydała swój owoc. Pragnąłem zemścić się na społeczeństwie, pragnąłem posiadać duszę wszystkich kobiet, ujarzmiając inteligencję, widzieć wszystkie spojrzenia wlepione we mnie, skoro służący oznajmi w progu salonu moje nazwisko! Od dzieciństwa mianowałem się wielkim człowiekiem, uderzyłem się w czoło, powiadając sobie jak Andrzej Chenier9: „Jest tutaj coś”. Czułem w sobie, tak mi się zdawało, jakąś myśl do wyrażenia, system do zbudowania, wiedzę do wyjaśnienia. O mój drogi Emilu, dziś, kiedy mam zaledwie dwadzieścia sześć lat, kiedy jestem pewny, że umrę nieznany, nigdy nie posiadłszy kobiety, o której posiadaniu marzyłem, pozwól mi opowiedzieć sobie moje szaleństwa! Czy nie braliśmy wszyscy, mniej albo więcej, naszych pragnień za rzeczywistość? Och! Nie chciałbym za przyjaciela młodego człowieka, który w marzeniach swoich nie splatał sobie wieńców, nie budował sobie jakiegoś piedestału lub nie roił tkliwych kochanek. Ja bywałem często generałem, cesarzem; byłem Byronem i znów niczym. To igrałem na szczycie spraw ludzkich, to znów spostrzegałem, że trzeba mi dopiero przebyć wszystkie góry, wszystkie trudności. Ta olbrzymia miłość własna kipiąca we mnie, ta wspaniała wiara w los, która może przeradza się w geniusz, o ile człowiek nie da sobie oskubać duszy przy zetknięciu z życiem tak łatwo, jak baran zostawia wełnę na cierniach, przez które się przedziera — wszystko to ocaliło mnie. Chciałem się okryć sławą i pracować w zaciszu dla kochanki, którą spodziewałem się mieć kiedyś. Wszystkie kobiety streszczały się w jednej; a tę kobietę zdawało mi się, że spotkam w pierwszej, która nastręczała się moim oczom; ale ponieważ widziałem królową w każdej z nich, każda powinna by, jak królowa zmuszona ośmielić swego kochanka, wyjść naprzeciw mnie, cierpiącego, biednego i nieśmiałego. Ach, dla tej, która by się mnie użaliła, miałem poza miłością w sercu tyle wdzięczności, że byłbym ją ubóstwiał całe życie. Później to, co widziałem, nauczyło mnie okrutnych prawd. Tak więc, drogi Emilu, groziło mi, że będę wiecznie sam. Kobiety — przez jakiś dziwny krój swego umysłu — zwykły widzieć w człowieku z talentem jedynie jego wady, a w głupcu jedynie przymioty; czują wielką sympatię dla przymiotów głupca, które nieustannie schlebiają ich własnym wadom, podczas gdy człowiek wyższy nie dostarcza im na tyle przyjemności, aby okupić swoje niedostatki. Talent jest jak febra: żadna kobieta nie ma ochoty dzielić jedynie napadów; każda chce znaleźć w kochanku środki do zadowolenia swej próżności. Nawet w nas kochają one siebie! Człowiek biedny, dumny, artysta, obdarzony mocą twórczą, czyż nie uraża ich swym egoizmem? Istnieje dokoła niego jakiś wir myśli, spowija weń wszystko, nawet swą kochankę, która musi dążyć za jego ruchem. Kobieta nawykła do pochlebstw czyż może uwierzyć w miłość takiego człowieka? Czy będzie go szukała? Taki kochanek nie ma czasu na to, aby odgrywać dokoła jej kozetki owe drobne komedyjki czułości, na które kobiety są tak łase i które stanowią tryumf mężczyzn fałszywych i zimnych. Brak mu czasu na swoje prace, jakżeby go trwonił na to, aby się rozdrabniać, aby się stroić szychem? Byłbym gotów oddać życie od jednego razu, nie byłbym go rozmieniał na drobne. Nadskakiwania agenta giełdowego załatwiającego zlecenia bladej i mizdrzącej się kobietki mają w sobie coś lichego, co mierzi artystę. Miłość oderwana wystarcza biednemu i wielkiemu człowiekowi; pragnie wszystkich jej poświęceń. Małe istotki, które trawią życie na przymierzaniu kaszmirów i czynią się manekinami mody, nie są zdolne do poświęcenia, wymagają go i widzą w miłości przyjemność rozkazywania, a nie posłuszeństwa. Prawdziwa małżonka sercem, ciałem, krwią, daje się ciągnąć tam, gdzie idzie ten, w którym mieszka jej życie, siła, chwała, szczęście. Ludziom wyższym trzeba kobiet wschodnich, których jedyną myślą byłaby troska o ich potrzeby; tych ludzi bowiem nieszczęście tkwi w rozdźwięku między własnymi pragnieniami a środkami. Ja, który uważałem się za geniusza, kochałem właśnie te modnisie! Mając pojęcia tak rozbieżne z utartymi poglądami, mając pretensję wspiąć się do nieba bez drabiny, posiadając skarby niemające obiegu, uzbrojony rozległymi wiadomościami, które przeciążały moją pamięć i których jeszcze nie uporządkowałem, nie strawiłem; znalazłszy się bez krewnych, bez przyjaciół, sam, wśród najokrutniejszej pustyni, pustyni wybrukowanej, pustyni zaludnionej, myślącej, żyjącej, gdzie wszystko jest ci więcej niż wrogie, jest ci obojętne! — powziąłem postanowienie naturalne, mimo iż szalone; miało ono w sobie coś niemożliwego, co mi dodało siły. Był to niby zakład uczyniony przeciw samemu sobie, zakład, w którym byłem wraz graczem i stawką. Oto mój plan. Moich tysiąc sto franków miało mi starczyć na życie przez trzy lata. Udzieliłem sobie tego czasu dla wydania na świat dzieła zdolnego ściągnąć na mnie uwagę, dać mi majątek lub nazwisko. Cieszyłem się myślą, że będę żył chlebem i mlekiem niby pustelnik w Tebaidzie, zanurzony w świecie książek i myśli, w sferze niedostępnej wśród tego tak zgiełkliwego Paryża, sferze pracy i ciszy, gdzie jak poczwarka motyla budowałem sobie grób, aby się odrodzić świetnym i wspaniałym. Miałem zaryzykować śmierć, aby zdobyć życie. Sprowadzając istnienie do jego prawdziwych potrzeb, do tego, co niezbędne, uważałem, że trzysta sześćdziesiąt pięć franków na rok powinno starczyć memu ubóstwu. W istocie, ta szczupła kwota wystarczała mi na życie, dopóki godziłem się poddać mojej własnej klasztornej regule.

— To niemożliwe! — wykrzyknął Emil.

— Żyłem tak blisko trzy lata — odparł Rafael z odcieniem dumy. — Policzmy! — dodał. — Trzy su chleb, dwa su mleko, trzy su wędlina, oto co broniło mi umrzeć z głodu i utrzymywało mój umysł w osobliwej jasności. Stwierdziłem, wiesz, cudowny wpływ diety na wyobraźnię. Mieszkanie kosztowało mnie trzy su dziennie, zużywałem co noc za trzy su oliwy, sam sprzątałem pokój, nosiłem flanelowe koszule, aby wydawać jedynie dwa su dziennie na pranie. Paliłem na kominku torfem, którego koszt rozłożony na cały rok nie wynosił więcej niż dwa su dziennie. Miałem zapas ubrania, bielizny, trzewików na trzy lata; postanowiłem ubierać się, jedynie idąc na niektóre wykłady i do biblioteki. Te wydatki czyniły łącznie dopiero osiemnaście su, pozostawało mi dwa su na nieprzewidziane okoliczności. Przypominam sobie, iż przez ten długi okres pracy nie przebywałem nigdy mostu des Arts ani nie kupiłem wody; chodziłem po nią co rano do studni na placu Saint-Michel na rogu ulicy des Grès. Och! Znosiłem hardo moje ubóstwo. Człowiek, który przeczuwa piękną przyszłość, kroczy przez swoje życie nędzy jak niewinny prowadzony na szafot, nie wstydzi się. Nie chciałem przewidywać choroby. Jak Akwilina myślałem o szpitalu bez lęku. Nie wątpiłem ani chwili o wytrzymałości mego zdrowia. Zresztą biedakowi nie wolno się kłaść aż po to, aby umrzeć. Ostrzygłem włosy aż do chwili, w której anioł miłości lub dobroci... Ale nie chcę uprzedzać wypadków, do których zmierzam. Dowiedz się jedynie, drogi przyjacielu, że w braku kochanki żyłem z wielką myślą, z marzeniem, z kłamstwem, w które wszyscy zaczynamy wierzyć mniej albo więcej. Dziś śmieję się z siebie, z owego mnie, może świętego i wzniosłego, który już nie istnieje. Społeczeństwo, świat, nasze zwyczaje, obyczaje, widziane z bliska, odsłoniły mi niebezpieczeństwo mojej niewinnej wiary oraz zbyteczność mojej żarliwej pracy. Te zapasy niepotrzebne są ludziom ambitnym. Lekki powinien być tobołek tego, kto biegnie za fortuną! Błędem ludzi wyższych jest, że trawią młode lata na tym, aby stać się godnymi jej łaski. Podczas gdy biedacy gromadzą i swoją siłę, i wiedzę, aby dźwigać bez wysiłku brzemię potęgi, która uchodzi przed nimi, intryganci, bogaci w słowa, a wyzuci z myśli, krzątają się, biorą na lep głupców, wciskają się w zaufanie dudków. Jedni uczą się, drudzy idą naprzód; jedni są skromni, drudzy są śmiali. Człowiek genialny tai swą dumę, człowiek sprytny wystawia na pokaz swoją: siłą rzeczy musi dojść do celu. Ludzie będący przy władzy tak bardzo potrzebują wierzyć w wartości już gotowe, w czelne talenty, że dzieciństwem jest, aby prawdziwy uczony spodziewał się ludzkich nagród. Nie chcę zaiste parafrazować komunałów cnoty, owej pieśni nad pieśniami wiecznie śpiewanej przez zapoznanych geniuszów: chcę wywieść logiczną przyczynę częstych sukcesów odnoszonych przez ludzi miernych. Niestety! Nauka jest tak macierzyńsko dobra, że może zbrodnią jest żądać od niej innej nagrody niż czyste i słodkie radości, jakimi karmi swoje dzieci. Przypominam sobie, jak czasem wesoło maczałem chleb w mleku, siedząc koło okna dla odetchnięcia powietrzem, pozwalając szybować oczom nad krajobrazem dachów brązowych, szarych, czerwonych, z łupku, z dachówki, porosłych żółtym lub zielonym mchem. Jeżeli w początkach widok ten zdawał mi się jednostajny, niebawem odkryłem w nim osobliwe piękności. Wieczorem jasne smugi strzelające z niedomkniętych okiennic łagodziły i ożywiały czarne głębie tej oryginalnej krainy. To znów blade światła rzucały z dołu, poprzez mgłę żółte odblaski i znaczyły słabym zarysem giętą linię tych stłoczonych dachów, ocean nieruchomych fal. Niekiedy wreszcie rzadkie postacie ukazywały się w tej martwej pustyni; wśród kwiatów jakiegoś wiszącego ogrodu, dostrzegałem ostry i kościsty profil jakiejś staruszki podlewającej nasturcje lub w ramie zbutwiałej okiennicy jakąś młodą dziewczynę, która myśląc, że jest sama, rozbierała się do snu: widać było jedynie piękne czoło i długie włosy podniesione w górę ładnym, białym ramieniem. Podziwiałem na rynnach jakąś nikłą roślinność, biedne trawki rychło unoszone burzą. Studiowałem mchy, ich kolory ożywione deszczem, które pod działaniem słońca zmieniały się w suchy i brunatny aksamit o kapryśnych połyskach. Wreszcie poetyczne i ulotne zjawiska światła, melancholie mgieł, nagłe iskrzenie się słońca, czarodziejskie milczenia nocy, tajemnice brzasku, dymy z każdego komina, wszystkie przypadki tej osobliwej natury, skoro się z nimi zżyłem, bawiły mnie. Kochałem moje więzienie, było ono dobrowolne. Te prerie Paryża, utworzone przez dachy płaskie jak równina, ale pokrywające zaludnione otchłanie, przemawiały mi do duszy i harmonizowały z moimi myślami. Nużącym jest odnajdywać nagle świat, wówczas gdy zstępujemy z niebiańskich wyżyn, w które nas wzbiły naukowe medytacje; toteż zrozumiałem wówczas doskonale nagość klasztorów. Kiedy już zupełnie zdecydowałem się na mój nowy plan życia, zacząłem szukać mieszkania w najbardziej odludnych dzielnicach Paryża. Jednego wieczora, wracając z Estrapade, szedłem ulicą des Cordiers do domu. Na rogu ulicy de Cluny ujrzałem dziewczynkę lat około czternastu, która grała w wolanta z koleżanką, bawiąc sąsiadów śmiechem swoim i figlami. Było ładnie, wieczór był ciepły, było to we wrześniu. Przed każdą bramą siedziały kobiety i rozmawiały, jak gdzieś w świąteczny dzień na prowincji. Najpierw przyjrzałem się młodej dziewczynie, której fizjonomia miała cudowny wyraz, a poza prosiła się o pędzel malarza. Była to czarująca scena. Zastanawiałem się nad źródłem tej sielanki w środku Paryża: zauważyłem, że uliczka kończy się ślepo i że ruch musi tam być bardzo słaby. Przypominając sobie pobyt Jana Jakuba Rousseau w tej stronie, odszukałem hotel Saint-Quentin; opuszczenie, w jakim się znajdował, obudziło we mnie nadzieję, że znajdę tam niedrogie leże; zapuściłem się do środka. Wchodząc do sali na parterze, ujrzałem klasyczne lichtarze mosiężne opatrzone świecami, każdy nad swoim kluczem. Uderzyła mnie czystość tej sali, zazwyczaj w innych hotelach utrzymanej dość licho. Ta była wypieszczona niby rodzajowy obrazek: biało nakryte łóżko, sprzęty, meble. Gospodyni hoteliku, kobieta lat około czterdziestu, o rysach zdradzających długie nieszczęścia, z oczyma jakby przyćmionymi od płaczu, wstała, podeszła; wymieniłem nieśmiało moją cenę. Nie zdradzając zdziwienia, wyszukała klucz i zaprowadziła mnie na poddasze, gdzie mi pokazała pokój z widokiem na dachy, na dziedzińce sąsiednich domów, z których okien wystawały długie żerdzie obwieszone bielizną. Nic okropniejszego niż to poddasze o żółtych i brudnych ścianach, cuchnące nędzą, jakby stworzone na przytułek dla uczonego. Dach był skośny; przez nieszczelne dachówki widać było niebo. Było tam miejsce na łóżko, stół, kilka krzeseł, w kącie zaś utworzonym przez dach mogłem pomieścić mój klawikord.