Pamiętniki włościanina - Jan Słomka (bibliotek cyfrowa TXT) 📖

słomkowych odbywał się głównie w lecie na pastwisku, gdzie pastuchy, pasąc bydło, robili „ząbki”, czyli sploty na te kapelusze.

Na ząbki używana była słoma, zwana tręcią, żytnia, rzadko pszeniczna, a była na to wybierana tręć dobra, nierdzawa, miękka, jeszcze trochę zielonkowata. Rznęło się ją na pniu od pierwszego do drugiego kolanka. Pasterze wypatrywali, gdzie żyto najładniejsze, i rznęli tręć ukradkiem, przyczaiwszy się w zbożu, gospodarze bowiem bardzo bili, jak kogo przy tej robocie w swoim polu przyłapali. Bywało jednak, że gospodarz, przyszedłszy na pastwisko zamówić sobie ząbki, pozwalał urznąć na nie tręci w swoim życie, upomniał tylko, żeby w środek nie leźć i zboża nie tłuc. W takich razach pastuch mógł już rznąć tręć spokojnie, stojąc na miedzy, ale wykorzystywał zwyczajnie otrzymane pozwolenie tak, że narznął tręci nie na jeden, ale na kilka kapeluszy.

Zwyczajnie też między pastuchami znalazł się taki, co umiał z ząbków szyć kapelusze, tak że cały kapelusz był wyrabiany na pastwisku. Albo też szył kapelusze ktoś starszy we wsi, a w każdej wsi była inna forma i moda. W tym czasie, jak ja pasałem, robił je w Dzikowie pastuch niemowa, mający wtedy około dwudziestu lat; szył on ładne kapelusze dla pastuchów, parobków i gospodarzy.

Za ząbki na cały kapelusz płacili 15 do 20 grajcarów, im drobniejsze były, tym były droższe, a najlepszy kapelusz kosztował (z uszyciem) cwancygiera115, czyli 33 grajcary. Chodziło się w nim parę lat.

*

Kowali było po wsiach więcej niż obecnie. Żadna wieś nie była bez kowala. W każdej też prawie gminie była kuźnia gminna, do której należał dom i kawałek pola pod ziemniaki, kapustę, ażeby ułatwić osiedlenie się kowalowi, aby był w miejscu dla wygody mieszkańców. Z takich też kuźni gmina nie pobierała najczęściej żadnego czynszu, chyba że wieś była duża albo kuźnia leżała przy trakcie i szła dobrze.

Kowale robili lemiesze, trzusła116 do pługów drewnianych i resztę kawałków, które musiały być w pługu żelazne, dalej sierpy, nadto kłódki, klamki, zawiasy do drzwi i gwoździe. Te ostatnie jednak robili rzadko, bo kłódki zastępowano przeważnie drewnianymi zasuwami, tak samo klamki i zawiasy były drewniane, a wreszcie i wszelkie łączenia i zmocowania robiono tak, że wiercono dziury i zbijano wszystko kołkami dębowymi, nie gwoździami. Ale jeżeli komu koniecznie gwoździe były potrzebne, to kazał je robić kowalowi i były tylko gwoździe kowalskie, nie sklepowe. W ogóle sklepów żelaznych podówczas nie było, więc kowale mimo wszystko mieli dosyć roboty.

Jak w każdym rzemiośle, tak i w tym byli partacze i dobrze wydoskonaleni, biegli rzemieślnicy. Gdzie był dobry kowal, co robił np. dobre sierpy, siekiery, to nieśli do niego robotę i z innych wsi; taki mógł zarobić wówczas i dwa reńskie dziennie i miał niemałe znaczenie między ludźmi.

Mniej niż kowali było kołodziei, czyli stelmachów. Robili oni wozy, wózki i drzewne części do narzędzi rolniczych. Robili nie tylko gospodarzom we wsi od ręki, ale i Żydom do miasta na zmowę, którzy następnie wyroby te z zarobkiem chłopom sprzedawali za gotówkę lub na wypłat. W Tarnobrzegu trudniło się tym handlem paru Żydów.

*

Po wsiach między lasami koło Majdanu Kolbuszowskiego kwitło bednarstwo. Prawie każdy chłop, mający mniejszy grunt, był tam bednarzem. Wyrabiali oni wszelkie naczynia gospodarskie, jak: beczki różnej wielkości, faski117, dzieżki, konewki, skopki118, cebrzyki, wanienki, niecki, tryfusy119, dalej sita, przetaki, łopaty do chleba, pociaski120, wreszcie łyżki, łyżniki, wrzeciona, sikawki ręczne, miotły. Naczynia były z drzewa sosnowego, świerkowego i olszowego, łyżki z twardego drzewa bukowego, miotły z gałązek brzeziny. Nadto w tych wsiach wyrabiane były opałki, okrągłe koszyki, koszałki z korzenia dartego na pasy. Materiał na te naczynia brali bednarze z lasów, wśród których mieszkali. Brali go bezpłatnie, do czego z dawien dawna byli przyzwyczajeni i, choć po uregulowaniu służebności ta wolność była zniesiona, woleli go zawsze ukradkiem z lasu wywozić pomimo czujności leśnych, niż kupować choćby najtaniej.

Były to wyroby bardzo zgrabne, ładne i tanie. Porządna konewka kosztowała 25 centów, cebrzyk około 30 centów, beczka duża 3-korcowa 1 r., opałka objętości jednej ćwierci, bardzo mocna 15 centów, miotła 2–3 centy. Dziś te naczynia zastąpiono przeważnie blaszanymi, dowożonymi z zagranicy, ale i przemysł bednarski zupełnie jeszcze nie ustał.

Główny targ na to bywał w Majdanie w poniedziałki, stąd była nazwa „naczynia majdańskie”. Po te naczynia jechał tam każdy gospodarz, choćby o kilka mil. Część sprzedawali sami chłopi bednarze, przeważnie jednak mieli ten handel w swoich rękach Żydzi, którzy starali się wszystko zakupić, połapać, a potem zaraz w Majdanie drożej sprzedawali niż wytwórcy. Bednarz sprzedawał Żydowi taniej, bo się łakomił na to, że naraz wziął pieniądze i nie targował się o każdą sztukę pojedynczo.

W Tarnobrzegu trudniło się tym handlem kilka rodzin żydowskich, szczególnie rodzina Zyslów, i porobili na tym majątki. Jeździli oni do Majdanu na każdy targ, zakupywali tam gotowe naczynia, dawali też naprzód zadatki bednarzom, z którymi prowadzili interes, przywozili towar do Tarnobrzega czubatymi furami, godząc furmanów za psie pieniądze, najwyżej za dwa reńskie, i tu sprzedawali we środy na rynku, a każdego dnia w domu. Natomiast na chłopach-bednarzach nie widać było żadnego bogactwa. W lecie chodzili boso, w lichej kamizieli, zimą w chodakach, byli biedni jak wyrobnicy, biedniejsi niż Żydzi, handlujący wytworami ich pracy.

Będąc w Wiedniu, widziałem przy najprzedniejszej ulicy skład z naczyniami podobnymi do naczyń majdańskich. Właściciel sam sobie prowadził warsztat i sklepik i dobrze mu się powodziło.

*

Na uwagę zasługuje koszykarstwo, które się rozwinęło w Rudniku i okolicy w sąsiednim powiecie niżańskim za sprawą właściciela Rudnika, hr. Hompescha. Ten, przejęty nędzą tamtejszych mieszkańców, których nie mogły wyżywić piaszczyste grunta, założył tam w roku 1878 pierwsze warsztaty koszykarskie, sprowadził zawodowego instruktora koszykarstwa i kilku Rudniczan wysłał do większych warsztatów koszykarskich celem kształcenia ich w tym zawodzie. Przewidywał, że koszykarstwo dostarczy biednej ludności pracy i zarobku, zwłaszcza że przepływający przez Rudnik San zarosły jest z obu stron wikliną i sprzyja rozwojowi przemysłu koszykarskiego.

Przemysł ten, umiejętnie zaszczepiany, od początku dobrze się tam rozwijał, a gdy następnie hr. Hompesch dalszą organizację tegoż przemysłu powierzył wielkiej firmie: „Prasko-Rudnickiej fabryce wyrobów koszykarskich”, nastąpił nadzwyczajny rozrost koszykarstwa w Rudniku. Rozwinął się tam w okolicznych wsiach przemysł koszykarski domowy, a w samym Rudniku powstała wielka fabryka koszykarska. W warsztatach tej fabryki pracuje około 100 robotników, a poza fabryką pracuje dla niej 300 koszykarzy z samego Rudnika. Wszystkich zaś robotników-chałupników z Rudnika i okolicy pracuje w tym przemyśle przeszło 2000. Z biegiem lat wielu koszykarzy wyjeżdżało do Ameryki i tam w fabrykach koszykarskich i własnych warsztatach prowadzili swój zawód, przysyłając znaczne oszczędności swoim rodzinom do kraju.

Przed wojną wyroby rudnickie wychodziły prawie w połowie do różnych krajów zagranicznych i zdobyły sobie światową markę. Słynne stały się w całym świecie piękne koszyki rudnickie, kosze, przybory podróżne, meble, skrzyneczki itp. Opowiadają, że jeden rudniczanin, wracając do domu z Ameryki po dłuższym tam pobycie i chcąc ucieszyć żonę jakimś pięknym podarunkiem, kupił w Ameryce ładny koszyk i przywiózł go do domu. Tu pokazało się, że koszyk ten właśnie wyrobiony był w Rudniku i w handlu zagranicznym dostał się Ameryki.

W powiecie tarnobrzeskim rozwinęło się nieco koszykarstwo głównie przez krajowe szkoły koszykarskie.

*

W tych samych mniej więcej wsiach, co wyrób naczyń drzewianych, było garncarstwo, tj. wyrób garnków, misek, dzbanków, donic itp. Szczególniej byli garncarze we wsiach: Dęba (pow. tarnobrzeski), Poręba (pow. kolbuszowski), Stany (pow. niżański). Mieli tam garncarze glinę i drzewo do wypalania swoich wyrobów.

Była w tym robota podobna jak z cegłą, tylko glina musiała być lepiej wyrobiona, nie mogło być w niej najmniejszej grudki, bo wystrzeliła i garnek nie dał się naprawić, piece były mniejsze i sklepione, a wypalanie ostrożniejsze, bo materiał był cieńszy i delikatniejszy. Towar był brany na targ od razu z pieca, gdyż wiele czasu zabierało wykładanie z pieca i układanie na furze.

Były to naczynia niepowleczone glazurą albo powleczone tylko po brzegach. Dostawiane były do Majdanu, Tarnobrzega i najbliższych miast, największy targ na nie był w Majdanie. Lepsze i droższe, powleczone szkliwem, przychodziły z Krakowa Wisłą galarami i nazywały się „krakowiakami”.

Garncarstwo dawało zarobek lichszy niż bednarstwo. Garnek, który trza było ulepić, wysuszyć, wypalić, kosztował zaledwie od jednego do kilku centów. Wiele się psuło, nawet już w drodze na targ, gdy np. fura się wywaliła, co wszystko garncarz przypisywał czarom, że „ktoś mu poradził”. A jednak i z tego rzemiosła wiele ludzi żyło. Do ubóstwa garncarzy przyczyniało się najwięcej to, że — podobnie jak bednarze — sami swoich wyrobów w miastach nie sprzedawali, ale odstępowali je hurtownie na kopy Żydom, którzy często towar naprzód zadatkowali, nim jeszcze był wyrobiony i wypalony. W Tarnobrzegu trudniło się tym handlem kilka rodzin żydowskich, mających sklepy w ratuszu i na boku i powodziło się im bez porównania lepiej niż samym garncarzom.

Cegielnie, prowadzone przez strycharzy121, były tylko po dworach, w każdym dworze była przynajmniej jedna. Były to cegielnie ręczne, dopiero po roku 1900 powstały w powiecie pierwsze dwie cegielnie parowe: w Dzierdziówce i Chmielowie.

*

Młyny były wodne i wiatraki. Największy wodny był w Żupawie hr. Tarnowskiego i w Jamnicy Dolańskiego. Wiatraki były także tylko dworskie, w każdej wsi jeden i więcej; innych prócz dworskich nie było i nie wolno było budować.

Okoliczne wiatraki puszczane były w dzierżawę, wraz z domem i kawałkiem gruntu dla młynarza. Ten miał mleć zboże dla folwarku, do którego należał, a nadto przyjmował do mielenia — podobnie jak młyny wodne — zboże chłopskie i od kupców-Żydów i brał zapłatę w pieniądzach lub też w zbożu, w tzw. miarkach, od ćwierci.

Młynarze byli najczęściej posądzani, że nie oddają rzetelnie wszystkiej mąki i otrąb właścicielowi, lecz część ubierają i przywłaszczają sobie. Więc gospodarz, który zawiózł zboże do młyna, siedział tam i zabawiał niby młynarza rozmową, a uważał, żeby mu tenże zboża czy mąki nie ukradł. Ale i tak nie upilnował, bo gdy był np. na górze, gdzie zboże szło pod kamień, młynarz mógł kraść na dole, gdzie mąka leciała. Więc gospodarz brał często do młyna także chłopaka (tłumacząc się przed młynarzem, że chłopak ciekawy, chce widzieć, jak się mąka miele), żeby pilnować zboża na górze i na dole. Naturalnie i to nic pomogło, bo młynarz, jak chciał zboża czy mąki ukraść, to znalazł sobie na to sposób i ukradł. Zresztą byli też młynarze religijni i sumienni, a od nieuczciwych rychło odbijali się ludzie.

Gospodarze dawali do młynów nie więcej, niż po dwa lub trzy korce w roku i to dawali tylko zamożniejsi, chcąc mieć lepszą mąkę na placki i kluski. Poza tym wszystko mielone było w żarnach domowych.

W późniejszych czasach powstał młyn parowy w Mokrzyszowie, który lepszą mąkę wydawał, więc młyny wodne w okolicy zostały skasowane (bo nadto przyczyniały się do zatapiania przez wodę okolicznych łąk) i wiatraki dworskie zostały posprzedawane. Dziś też może każdy za pozwoleniem starostwa wiatrak budować i prowadzić. Po wojnie światowej powstaje w okolicy coraz więcej młynów parowych i elektrycznych.

*

Wytłaczaniem oleju trudnili się olejarze. W naszych stronach robiono olej z siemienia konopnego, lnianego i w małej ilości z rzepakowego. W każdym gospodarstwie wyrabiali rokrocznie kilka kwart oleju na własną potrzebę, a gdy mieli więcej, to często gęsto odsprzedawali. Przyczynianiem oleju, podobnie jak płótna, zajmowały się kobiety, one też go sprzedawały w czasie targów na kwaterki122 i półkwaterki.

Siemię przeznaczone na olej suszyli najpierw w piecu, następnie tłukli w stępie, aż stało się miałkie i wilgotne. Nadto konopne przed tłuczeniem omielali lekko w żarnach z łup i puli nieckami ku wiatrowi. Tak przysposobione wieźli do olejarzy, najwięcej w adwent lub w Wielkim Poście, tj. w czasie, gdy potrawy maścili olejem, gdyż świeży był smaczniejszy.

Olejarze mieli stępy olejarskie, w których bili, czyli wyciskali olej siłą przez pobijanie klinów, w ten sposób z siemienia otrzymywało się olej i wytłoczyny, zwane makuchami. Kwaterkę (1/4 l) oleju płacili po 10–15 centów. Najsmaczniejszy był konopny. Makuchy były ubite, twarde, miały kształt krążków. Z makuchów konopnych, utartych i rozpuszczonych w wodzie, robili mleko i używali do kaszy jaglanej. Robili też z nich rodzaj twarogu i następnie pierogi, które, omaszczone olejem, uchodziły za specjał. Kto miał dobre zęby, jadł je też wprost, bo były słodkie. Makuchy lniane i rzepakowe moczyli w wodzie, tłukli i maścili nimi w zimie sieczkę dla krów do dojenia.

Olejarzy było najwięcej po wsiach lasowskich, we wsi był jeden, dwu. Byli nimi gospodarze mniej zamożni, którzy jako olejarze mieli niezłe zarobki, lepsze niż tkacze, bo od makucha otrzymywali 5–6 centów albo zamiast pieniędzy makuchy, zwłaszcza lniane i rzepakowe, które potem najczęściej do domów odsprzedawali. Prócz tego od każdego dostali coś oleju. Olej bili zawsze na poczekaniu w obecności właściciela siemienia, który olejarzowi w robocie pomagał, a następnie olej i makuchy od razu do domu zabierał. Większy ściąg mieli zawsze rzetelniejsi i lepsi olejarze, którzy z pewnej miary więcej oleju bili.

Taki warsztat olejarski, więcej udoskonalony, miał także Żyd Bercia z Tarnobrzega, w warsztacie tym pracowało stale dwóch chłopów z Dzikowa.

*

W okolicy były dwie garbarnie, prowadzone na dużą skalę: jedna w Grębowie należała do Niemca, kolonisty, Jakuba Gintera, druga w Majdanie Kolbuszowskim należała do obywatela tamtejszego, Wurma. Garbarnie te skupowały skóry świeże, bydlęce, końskie i wyprawiały je na juchtowe czarne, szare, jakie obecnie widzi się w sklepach. Skupowaniem skór świeżych i dostarczaniem ich do garbarń zajmowali się Żydzi, oni też wyprawione skóry zakupywali i sprzedawali po sklepach w mieście. Prócz tego garbarnie te przyjmowały skórę do wyprawiania od poszczególnych ludzi i oddawały właścicielom gotowy towar, nadto prowadziły u siebie drobną sprzedaż skór gotowych. Należały one do najznaczniejszych przedsiębiorstw przemysłowych w okolicy, a składały się na nie rozległe zabudowania, przeznaczone na składy skór świeżych, wyprawionych i sklep, przy czym obaj właściciele zajmowali się też gospodarstwem rolnym.

Prócz wymienionych była