Reformy w wychowaniu moralnym - Izabela Moszczeńska-Rzepecka (chcę przeczytać książkę w internecie txt) 📖

wzbogacenie nauki, lecz rozwój pomyślny dziecka, że szczęścia jego dla eksperymentów poświęcać się nie godzi, że pedagogia jest środkiem jedynie i że ona wychowańcom, a nie oni jej służyć powinni, a przeznaczenie kobiety tak różne jest od przeznaczenia mężczyzny, że dla szczęścia obojga i kierunek ich wychowania odmienny być powinien.

Istotnie na wszystkie te uwagi zgodzić by się można, z pewnym co do ostatniej zastrzeżeniem. Przeznaczenie kobiety na wielu punktach odmienne jest od przeznaczenia mężczyzny, jednakże na wielu jest takie samo i kto wie, czy tych ostatnich nawet nie jest więcej.

Dalej jeszcze należałoby wykazać, czy wychowanie, jakie chłopcy i dziewczęta dziś odbierają, odpowiada istotnie celowi, czy usposabia ich do życia dalszego, czy wreszcie różnica w postępowaniu wychowawców przyczynia się do szczęścia jednej i drugiej połowy rodzaju ludzkiego.

Nie zapominajmy przecież, że między dwiema odmianami ogólnego gatunku „człowiek” zachodzą i fizycznie także tylko różnice, a nie przeciwieństwa, a jak organizm kobiecy nie mniej niż męski potrzebuje światła, ciepła, powietrza i żywności, spoczynku i ruchu, tak też i natura moralna kobiety w głównych zarysach ma też same co i męska potrzeby.

Nie przeceniajmy więc tych przyrodzonych różnic i prowadząc młode pokolenie, stosujmy się tylko do ich naturalnych potrzeb, zbaczając w miarę konieczności na prawo lub na lewo, lecz nie popychając ich w dwóch wprost przeciwnych kierunkach, pomnąc12, że przecież w interesie ogólnego dobra drogi ich jak najczęściej łączyć i schodzić się muszą.

Mówiąc o przeznaczeniu mężczyzny i kobiety, zapominamy zbyt często o bardzo pospolitym fakcie i o najelementarniejszym prawie, tj., że natura przede wszystkim skazała ich na wspólne pożycie. Świat męski i żeński nie stanowią dwóch odmiennych społeczeństw, lecz zlewają się w jedno, nie są to dwa wrogie obozy, lecz jedna i ścisła organizacja, którą wspólność celów i ogólnych przeznaczeń łączy, a tylko pomniejsze rozdzielają cechy.

Jeżeli płonne byłoby usiłowanie zatarcia tych różnic i nikt pragnąć nie może ani zniewieścienia mężczyzn, ani też zmężczyźnienia kobiet, to natomiast zaostrzenie kontrastów, wytwarzanie się sprzeczności, których natura nie stworzyła, wydrążanie przepaści tam, gdzie jak najwięcej mostów stawiać by należało, tłumaczyć się może tylko dziwnym jakimś zaślepieniem.

Dążeniem wychowawców powinno być, zarówno ze względu na indywidualne szczęście, jak i na ogólne dobro społeczeństwa, nadanie chłopcom i dziewczętom takiego kierunku, aby o ile możności jak najlepiej rozumieli się wzajemnie i jak najłatwiej ze sobą zgadzali.

Nie obawiajmy się zbytecznie o zatratę cech wrodzonych, natura oszukać się nie da; krępować ją, aby się nie wykoleiła, jest rzeczą zbyteczną.

Nie uprzedzajmy — przeciwnie, pozwólmy, aby nam sama odkryła swe tajemnice, a wtedy większą zyskamy pewność, że nie sprzeniewierzymy się jej prawom. Dotychczas łatwiej nam przeciw niej grzeszyć, gdyż zamiast jej słuchać, sami dyktujemy jej swą wolę i dalecy od wspierania przyrodzonego porządku rzeczy, usilną naszą pracę obracamy na utrzymywanie nieustannej walki dwóch żywiołów.

Istotnie, w obecnych zwyczajach leży, że od samego już urodzenia traktujemy chłopców i dziewczynki w ten sposób, jakbyśmy ich chcieli sobie wzajemnie jak najbardziej obcymi uczynić. Od urodzenia niemal utwierdzamy dzieci w tym przekonaniu, że dziewczynka i chłopiec to zupełnie niepodobne do siebie i niemające ze sobą nic wspólnego istoty, od pierwszych chwil rozbudzenia się umysłowego dzieci nasze czują, że wprost odmiennym podlegają prawom, że co uchodzi jednemu, potępiają u drugiego, i na odwrót.

Trudno przewidzieć, jakie korzyści wychowanie z tego systemu odnieść może. Cóż zyskujemy na przykład na podsycaniu w dziewczętach próżności, którą karcimy w chłopcach, na tolerowaniu niedołęstwa, podczas gdy od ich braci wymagamy przede wszystkim, aby sami radę sobie dawali.

Słysząc tu i ówdzie jeszcze uwagi, że dla dziewczyny każda porcja nauki jest aż nadto wystarczająca, widząc to systematyczne rozpieszczanie, wydelikacanie, ochranianie córek obok hartowania synów, przypuszczać by można, że istnieje gdzieś jakieś ministerium13 opieki nad głupimi i niedołężnymi kobietami.

Wiadomo jednak, że przeglądając najstaranniej wszelkie możliwe wykazy instytucji krajowych i zagranicznych dla dobra ludzkości stworzonych, nigdzie z żadną podobną spotkać się nie można; mężowie zaś w obecnych czasach zbyt wiele mają do czynienia, aby się podobnej podejmować misji, wreszcie, jak się przekonamy, zupełnie nie posiadają kwalifikacji odpowiednich do tego.

Postęp, jaki się dokonał w ciągu bieżącego stulecia na korzyść kobiet, choć niewiele zmienił ich położenie, na wychowanie przynajmniej w pewnych kierunkach dodatnio oddziałał. Dziś już dość powszechnie przyjęta jest zasada, że rozum, pracowitość, energia, nauka nie szpecą i nie wykolejają kobiety, lecz przeciwnie, czynią ją pożyteczniejszą społeczeństwu. Większa część zalet, niegdyś jako monopol wyłączny płci silnej uważana, dziś już i w kobiecie ceniona bywa, i ani lękliwość, słabość i chwiejność woli, ani też bezmyślność i czułostkowość nie są niezbędnym warunkiem jej doskonałości.

Zapewne, że praktyka nie zawsze z zasadami w zgodzie pozostaje i że w teorii może niejedno jeszcze czas udoskonali, niemniej jednak znacznego bardzo na tym polu postępu zaprzeczyć nie można.

Dlaczego, gdy wychowanie sióstr w nową, udoskonaloną weszło fazę, w wychowaniu braci żadnych równoległych zmian nie zaprowadzono? Dlaczego z postępu pojęć jedynie dziewczęta korzyść odnosić mają, podczas gdy chłopcy rozwijają się jeszcze na takich zasadach, jak gdyby w poglądach ogólnych żadna nie zaszła różnica?

Jeżeli uznaliśmy, że niektóre dawniej specjalnie męskie zalety są zaletami ogólnoludzkimi i kobiecie również bardzo przydać się mogą, zróbmy jeszcze krok dalej i zastanówmy się, czy między tymi cnotami, które wyłącznie kobietom polecano, nie znalazłyby się i takie, które i dla mężczyzn pewną wartość przedstawiają.

Już to przede wszystkim zbyt wcześnie wpajamy w dzieci przekonanie, że mężczyzna dlatego tylko, że się mężczyzną urodził, jest jakąś wyższą, uprzywilejowaną istotą. Wpływa to naturalnie niekorzystnie na dziewczęta, lecz nieporównanie więcej demoralizuje chłopców, przyzwyczajając ich do myśli, że może istnieć wyższość nie na osobistej zasłudze oparta. Równocześnie słyszą oni nieraz, że chłopcu uchodzi wiele rzeczy takich, na które nie pozwala się jego siostrom, co znowu utwierdza ich w przekonaniu, że ich wyższość z moralną wartością nic wspólnego nie ma. I tak: synowi wolno być zarozumiałym, szorstkim, opryskliwym, nieporządnym, hałaśliwym, niezgrabnym i gwałtownym, podczas gdy córkom zalecamy skromność, łagodność, porządek i dobre maniery.

Nie wiem, czy ludzkość dużo straciłaby na tym, gdyby malcy nie tłukli szklanek, nie rozbijali mebli, nie bili swych sióstr i umieli być uprzejmi, gdyby wyrostki nie zadzierali nosów i nie wdawali się w niemądre przechwałki; gdyby młodzi panowie nie słynęli z tzw. kawalerskiego nieporządku, który do rozpaczy doprowadza ich matki, żony i siostry; wreszcie gdyby mężczyźni umieli zapanować nad złym humorem i wybuchami gniewu, nie zatruwali życia swemu otoczeniu.

Łagodność i cierpliwość jest niezmiernie potrzebna kobiecie, zgoda na to, ale dlaczegóż tylko kobiecie? Czy dla mężczyzny życie nie ma żadnych przeciwności? Czy los ściele jego drogę samymi kwiatami? Czyż mężczyzna nigdy nie choruje, nie cierpi choćby na ból zębów? Nie doznaje żadnych utrapień? Czyż wreszcie nieraz nie jest zmuszony czekać wytrwale, pracować mozolnie?

Zapewne cierpliwość i łagodność doprowadzona do ostateczności przechodzi w ślamazarne niedołęstwo i przed tą ostatecznością należy mężczyzn jak najusilniej chronić, ale czyż ślamazarne niedołęstwo i kobiecie szkody nie wyrządza? Wszak to ono czyni, że słabe matki psują dzieci swoje, że niezaradne gospodynie trwonią, same nie wiedząc na co, pieniądz przez męża zapracowany, że pozwalają się oszukiwać, okłamywać, wyzyskiwać, okradać, a wreszcie za nos wodzić, na czym ani mąż, ani dom, ani dzieci nic nie zyskują.

Czy to wyłączne zalecanie cierpliwości dziewczętom wynika stąd, że natura lepiej je do niej usposabia? Bynajmniej!

Wiadomo przecież, że przeciętne kobiety wrażliwsze i więcej nerwowe są od mężczyzn. Otóż wrażliwość i nerwowość są to warunki, które kształcenie cierpliwości niezmiernie utrudniają. Wiadomo również, że ułatwia je wyższy rozwój umysłowy, utarło się nawet wyrażenie „brać na rozum”, które doskonale maluje wewnętrzny proces, jaki się w człowieku wobec przeciwności dokonuje.

Otóż, chcąc w kobietach cierpliwość wyrabiać, należy w nich właśnie najusilniej kształcić władzę, która tej pracy wewnętrznej sprzyja, przez co niezmiernie zadanie im ułatwimy.

Z drugiej strony, gdy w mężczyznach rozum cenimy wysoko i nad rozwojem jego pracujemy, wymagajmyż, aby z niego i w tym kierunku korzyść osiągali i posługiwali się nim do opanowania nierozsądnych wybuchów.

Specjalne znaczenie tych dwóch cnót kardynalnych dla kobiety wynika jedynie ze zwolnienia od nich mężczyzny, przez co uczyniliśmy go dla niej tak nieznośnym, iż jedynie przez olbrzymie panowanie nad sobą godzić się może z losem, który ją do niego przykuwa.

Zdanie to bynajmniej nie jest paradoksem, choć się nim pozornie wydaje.

Wiem, że w pewnej epoce życia pociąg naturalny zawiązuje nici sympatyczne między osobnikami płci różnej i sprawia, że mężczyźni i kobiety pragną zbliżenia się wzajemnego. Jest to tylko dowodem, że najfałszywiej nawet skierowane wychowanie praw natury przełamać nie może, choć może je paczyć, krzyżować i w miejsce naturalnych zdrowych warunków wytworzyć ułomne i kalekie.

Wychowanie, jakie obecnie istotom obu płci dajemy, sprawia, że ich wzajemny pociąg na jak najkruchszych, jak najlichszych opiera się czynnikach; jest też w większości wypadków chwilowym zwycięstwem zmysłów nad duchem i trwa przerażająco krótko.

Przypatrzmy się tylko dziewczętom i chłopcom w epoce poprzedzającej dojrzałość, to jest wtedy, kiedy ów naturalny pociąg nie rozbudził się jeszcze. Czyż można zaprzeczyć, że między tymi dwoma dziecinnymi światami najzupełniejsza niechęć panuje? Wydelikacone, nadmiernie roztkliwione, rozpieszczone, a przy tym wystrojone dziewczynki patrzą na swych braciszków lub znajomych jak na bandę zbójów, czatujących jedynie na to, aby je kułakować14, wyśmiewać, a przy tym pognieść ich sukienki i włosy im wytargać. Chłopcy widzą w nich znowu jakieś niemądre cacka do niczego niepotrzebne, laleczki śmieszne w swej pretensjonalności i jak wszystkie lalki dopiero wtedy zabawne, gdy potłuczone. Rodzice i starsi bronią im ze sobą przestawać wzajemnie, obawiając się, aby dziewczynki chłopięcych manier nie nabrały i wykwintnych nie zmarnowały strojów. Gdyby jednak toalety panienek mniej były wyszukane, a ich nerwy mniej wydelikacone, może w towarzystwie rówieśników pozbyłyby się niejednej próżnostki i z niejednego wyleczyły kaprysiku, a wzajemnie wpłynęłyby cokolwiek na ucywilizowanie dzikiego chłopięcego społeczeństwa.

Co się tyczy kobiet, na mocy licznych przykładów twierdzić mogę, że te, które się w towarzystwie braci wychowują, jeśli ich od nich żadnym murem chińskim nie oddzielono, a wiek niezbyt jest oddalony, nie mają ani tysiącznej części tych właściwych kobietom małostek, drobnostkowych próżności, zazdrości, pretensji, kaprysów co inne, wyłącznie wśród kobiecego dojrzewające otoczenia.

Coś analogicznego prawdopodobnie dzieje się z mężczyznami. Obie płci we wzajemnym zbliżeniu odnieść mogą ważne bardzo moralne korzyści, jeżeli zbliżenie to nie odbywa się, jak dziś przeważnie, jedynie na gruncie salonowej kokieterii z jednej, a galanterii z drugiej strony.

Zamiast wzajemnego wpływu i porozumienia otwartego jest dziś jeszcze na porządku dziennym gra w chowanego, obustronne zastawianie sideł; zamiast szczerej sympatii drażnienie i bałamucenie, mające na celu nie wyjaśnienie sytuacji, lecz doprowadzenie do zupełnego odurzenia i ślepoty.

Miłość, powiadają, jest ślepa; może jest nie zawsze, gdyby jednak nie bywała ślepa, nic by zapewne nie skłoniło większości dzisiejszych kobiet i mężczyzn do wiązania się ze sobą na całe życie, na całą przyszłość. Dzisiejszych, mówię, gdyż nie wątpię, że to wszystko, co czyni ich wspólne pożycie ciężkim, trudnym, niebezpiecznym, jest jedynie wynikiem bardzo poważnych błędów obecnego wychowania.

Gdy dwie istoty płci jednej zawiązują ze sobą jakąkolwiek spółkę, postanawiają zamieszkać razem, wspólnie podjąć pewną pracę i zgodnie ją prowadzić, bardzo starannie badają się wzajemnie, czy istnieje między nimi podobieństwo poglądów, dążeń, pojęć moralnych i przyzwyczajeń. Porządna i spokój miłująca unikać będzie pożycia z hałaśliwą i do nieładu przywykłą, oszczędna nie wiąże się interesem z marnotrawną, cnotliwa i skromna z niemoralną i luźnych obyczajów, gburowata z łagodną, dobrze wychowana z nieokrzesaną itd.

Gdy jednak mężczyzna i kobieta łączą się nierozerwalnymi węzłami (ściślejszymi niż jakiekolwiek inne) wychowanie skazuje ich z góry na domowy antagonizm dwóch sprzecznych żywiołów i sprawia, że każda z nich w swej drugiej połowie spotyka się z objawami niezrozumiałymi, do których jej żadnych nie udzielono objaśnień. Co dla jednego hańbą, dla drugiego przechwałką, co dla jednego poniżeniem, to właśnie wyższością drugiego, co jest codziennym nawyknieniem jednej strony, stanowi nieszczęście drugiej.

A jednak czyżby nie można uniknąć tysiąca bolesnych zawodów, przejść i przewrotów moralnych nareszcie, gdyby pojęcia moralne chłopców i dziewcząt na zbliżonych oprzeć zasadach?

Gdyby z jednej strony mniej nadmiernej pruderii i nieświadomości, z drugiej więcej przyzwoitości i delikatności uczuć wyrabiać? Gdyby w pojęcia jednej strony więcej wprowadzić tolerancji, a pojęcia drugich troszkę uszlachetnić, podnieść i oczyścić?

Nie chodzi mi wcale o przyczernianie obrazu istniejących stosunków. Wiem, że i przy obecnym trybie wychowania spotyka się dość dużo małżeństw zgodnych i przykładnych, że nawet zdarza się widzieć małżeństwa szczęśliwe, czasami nawet tak szczęśliwe, jak mogłyby być w lepszych warunkach wszystkie te, które nie interes, lecz miłość kojarzy.

Któż może twierdzić, że sztuka umiejętnego postępowania z ludźmi żadnemu mężczyźnie na nic się nie przyda? Że takt, delikatność, wyrozumiałość, współczucie psychologiczne nie ułatwiłyby mu nieraz wybrnięcia z kłopotliwej sytuacji? A przede wszystkim przecież, jeżeli w kobiety przeznaczeniu leży zostać żoną, to i mężczyźnie w większości wypadków trafi się być mężem, inaczej nie pojmuję, jak mogłyby kobiety przeznaczenie swe spełnić. Statystyka wykazuje, że dla mężczyzny szanse są jeszcze większe.

Dlaczegóż, kiedy dziewczętom aż do znudzenia o ich przyszłych mówimy obowiązkach, chłopcom nikt o przeznaczonej im roli nie mówi? Może oni żadnych moralnych kwalifikacji do nich nie potrzebują, są dobrymi mężami z intuicji, z natchnienia?

Gdyby i tak bywało niekiedy, to jednak praktyka okazuje, że trafia się częstokroć inaczej, a ponieważ warunkiem szczęścia małżeńskiego jest nie tylko dobra żona, lecz i mąż dobry, w interesie społeczeństwa należałoby może i z tej strony podeprzeć ową podwalinę społecznych związków — rodzinę.

Ci, co utrzymują, że jedynym obowiązkiem męża jest pracować na rodzinę, zupełnie są podobni do takich, którzy sądzą,