Reformy w wychowaniu moralnym - Izabela Moszczeńska-Rzepecka (chcę przeczytać książkę w internecie txt) 📖

przez pracę umysłową, tak cnoty wyrabiamy przez nawyknienie, które dla charakteru jest tym, czym pamięć dla umysłu.

Dlatego to właśnie w wychowaniu moralnym żadna teoria, religijna czy bezwyznaniowa, nigdy w najmniejszym nawet stopniu nie zastąpi praktyki. Nie dość na tym, dodam jeszcze, że z wszelkimi teoriami moralnymi należy postępować niezmiernie ostrożnie, jest to broń obosieczna i czasem więcej szkody niż pożytku przynosi.

Zarówno rozumowane wykłady o różnych grzechach i cnotach, jak zwłaszcza wszelkie wypracowania na tematy moralne, a nareszcie wzory kaligraficzne zawierające piękne sentencje mogą niekiedy tylko odnieść ten skutek, że dzieci oswajają się z czczymi frazesami i umieją się nimi zręcznie posługiwać.

Jeżeli rozejrzymy się po świecie i przekonamy się, ile to już wzniosłych zasad spłowiało i zwietrzało wskutek ciągłego wywieszania ich na rynek, ile wspaniałych haseł sprofanowano wypisywaniem ich na szyldach nad pierwszym lepszym kramikiem, jak wskutek tego trudno jest już dziś wypowiedzieć słowo, które by struny serc ludzkich targnęło i dobyło z nich dźwięk silny i czysty — zrozumiemy, jak szkodliwym chwastem właśnie na polu życia moralnego są puste morały.

Zdaje się, że na tę niebezpieczną drogę wchodzi obecnie szkoła francuska. Szkoły świeckie, rywalizując z klasztorami, dążą do tego, by jak największy nacisk kłaść na naukę moralności. Tą moralnością drukowaną i pisaną przesycają wszystkie podręczniki, nie wyłączając podręcznika do zadań arytmetycznych. Ćwiczenia stylowe, gramatyczne, kaligraficzne, wypisy, wykłady historii pełne są sentencji moralnych, a nauczyciele cieszą się, że moralność przenika całe nauczanie.

Nie pomijają nawet i praktyki. Uczniowie stale zachęcani bywają do dobrych uczynków wszystkimi środkami, jakimi szkoły rozporządzają. W niektórych istnieje np. księga złota, do której wpisywane bywają dobre uczynki uczniów, uczynki stwierdzone zeznaniem dwóch świadków i podpisem mera4.

Niechaj nam ten obrazek ze szkoły francuskiej posłuży za przykład, co może dla wychowania moralnego zrobić system szkolny. Mimo najlepszych chęci kończy na moralnym faryzeizmie5.

Nie myślę bynajmniej twierdzić, ażeby teoria i rozumowanie nie miały mieć w wychowaniu moralnym żadnego zastosowania. Przeciwnie, wiem dobrze, że moralność zwyczajowa, moralność bezwiedna i automatyczna wystarcza tylko na powszednie życiowe stosunki, lecz zawodzi tam, gdzie w zmienionym położeniu nową drogę wykreślić sobie lub wybrać potrzeba. Moralność musi być świadoma, musi być myśląca i samodzielna, więc i dzieci od najwcześniejszych lat muszą się uczyć myśleć o tym, co złe i dobre, między jednym i drugim rozróżniać.

Tego tylko strzec należy usilnie, aby dzieci, rozumując, rozumowały nie o słowach, lecz o faktach, o rzeczach przeżytych lub co najmniej żywo odczutych.

Niech się uczą zastanawiać nad tym, co robią same lub co się wobec nich dzieje, nad cierpieniami, błędami i krzywdami ludzkimi, nad tym, co łzy wyciska, śmiech lub radość budzi, nad tym, co drogie i upragnione lub co wstrętne i odrażające — ale nie nad napisaniem wzruszającego wypracowania na rzymską piątkę. Cnota powinna być dla nich świętością, którą się ani bawić, ani popisywać nie wolno.

W jaki zatem sposób uczyć dzieci dobrego?

Odpowiedź prosta: przyzwyczajać do dobrego postępowania!

Dzieci powinny nabierać wprawy w dobrych uczynkach, począwszy od najwcześniejszego dzieciństwa, a nakłaniać je do tego można nie tyle nawet przez słowną zachętę, ile przez przykład i sugestię.

Mówiąc o dobrych uczynkach, nie mam wyłącznie na myśli uczynków miłosiernych, lecz w ogóle zacne i szlachetne postępowanie.

W tym kierunku robi się w rodzinie stanowczo za mało, a to, co się robi, robi się przeważnie źle.

Na razie zaznaczę tu jeden błąd wychowawczy. Nieomal cały kodeks moralny dziecka na wzór kodeksu prawnego złożony jest z samych przeczeń: „Nie krzycz”, „Nie grymaś”, „Nie bij siostry”, „Nie dokuczaj słudze”, „Nie niszcz ubrania”, „Nie psuj zabawek”, „Nie budź taty” itd., itd.

Oto mniej więcej przykazania, które staramy się od rana do wieczora utwierdzać w głowie dziecka. Jeżeli zaś zmęczony ciągłymi zakazami malec zbliży się do mamy i spyta: „Co mam robić?”, nieraz usłyszy w odpowiedzi: „Nie nudź mnie”. Więc znowuż przykazanie w formie przeczącej!

Ta moralność zatem, którą dom od najwcześniejszego dzieciństwa w nas wpaja, jest prawie wyłącznie negatywna i to póty, póki nie wejdziemy w okres szkolny, kiedy to posłyszymy po raz pierwszy przykazanie pozytywne: „Ucz się”.

Cały ten system opiera się na najzupełniejszej nieznajomości natury dziecka i przeczy jej najelementarniejszym potrzebom.

Tkwi w niej przede wszystkim potrzeba ruchu i potrzeba czynu. Dziecko chce żyć, swą energię życiową na zewnątrz wyczerpywać; jeżeli my, oddziaływając na nie, przeciwstawimy mu same hamulce, a nie nastręczymy żadnej podniety, bezwarunkowo wywołamy opór, sobie i jemu utrudniając zadanie. Jeżeli władza nasza rodzicielska zasadzać się będzie na samych ograniczeniach i zaporach, stanie mu się ona równie niemiła, jak i zasady, w imię których działa. Może nawet zmusimy dziecko do uległości i posłuszeństwa, ale zmusimy zewnętrzną powagą zamiast skłonić wewnętrznym przekonaniem.

Pomijamy i przeoczamy fakt pospolity, który niezmiernie łatwo sprawdzić się daje, że otwierając dziecku pożądane pole działalności i pożądaną sferę zainteresowania, od razu, bez wysiłku powstrzymać możemy działalność szkodliwą i zainteresowanie zgubne. Nie o to chodzi, żeby nieustannie dzieckiem kierować, cały plan jego zajęć mozolnie układać i systematycznie wykonywać, lecz o to, by w każdej epoce życia wzmacniać w nim i potęgować wszystkie pobudki uczciwego postępowania i pożytecznego zatrudnienia.

Czyż byłoby rzeczą tak trudną np. zamiast mówić „Nie bij siostry” lub „Nie sprzeciwiaj się siostrze”, powiedzieć czasem: „Prawda, że kochasz siostrzyczkę? Zrobisz jej przysługę, a sobie przyjemność, jeśli jej pomożesz ułożyć zabawki albo pokażesz jej i objaśnisz obrazki, albo opowiesz jaką historię”?

Skutek osiągniemy znacznie lepszy i bez porównania łatwiej. Najprzód dlatego, że działając na dodatnie uczucia dziecka (np. na przywiązanie do rodzeństwa i ambicję uczynienia czegoś pożytecznego), potęgujemy je, następnie i dlatego, że uczucia najlepiej się wyrabiają i utrwalają przez działanie pod ich wpływem, a wreszcie i dlatego jeszcze, że skłaniając dzieci do usług wzajemnych, wpływamy dodatnio na jedno i drugie zarazem, na jedno przez zachętę, na drugie przez dobry przykład, zmniejszając już przez to samo ilość przyczyn powodujących kłótnie i spory.

System pozytywnego wpływu, okazany na tym przykładzie, zastosować się da we wszystkich kierunkach moralnego wychowania w miejsce dziś ogólnie panującego systemu negatywnego. Wyższość jego w każdym wypadku na tych samych opiera się podstawach.

Dużo się mówi o panowaniu nad sobą, lecz ludzi umiejących nad sobą panować widzimy stosunkowo bardzo mało.

Dlaczegóż się tak dzieje?

Zdawałoby się, że system wychowania moralnego do obecnej pory stosowany powszechnie, choćby inne cnoty odłogiem pozostawiał, tę jedną rozwijać powinien.

Wszędzie to wszystko, co się liczy na karb dobrego postępowania dzieci, jest prawie wyłącznie i jedynie owocem panowania nad sobą, tak zwanej karności, tak ogólnie cenionego posłuszeństwa. Jak grzecznymi dziećmi są w naszych oczach takie, które do tego stopnia hamują swe naturalne skłonności, że ich prawie wcale w domu nie znać, tak wzorowym uczniem jest właściwie wobec sądu nauczycieli ten, o którego postępowaniu nie ma nic do nadmienienia, tj. ten, który wszystkie swe uczynki ściśle według regulaminu normuje!

Nie wymagamy nieomal niczego innego prócz panowania nad sobą. A jednak rezultaty są w ogóle liche.

Dzieje się tak po prostu dlatego, że zasadę panowania nad sobą bierzemy czysto formalnie, nie wnikając w jej treść.

Czy chodzi tu o to, żeby tłumić i unicestwiać wszystkie wrodzone instynkty, panować nad przywiązaniem do matki, upodobaniem do porządku, zamiłowaniem do matematyki?

Bynajmniej! To znaczy tylko dawać stale przewagę swoim dobrym skłonnościom nad złymi. Jeżeli zaś nic nie czynimy dla spotęgowania, rozwinięcia i ustalenia skłonności dobrych, jeśli zamiast uczynić z nich dla dziecka stałą wewnętrzną dźwignię moralną, zawsze podstawiamy w jej miejsce zewnętrzną podporę naszych praw i przepisów, naszej woli i nakazów, to w czymże ono ma znaleźć oparcie, w czym siłę do zwalczenia swego gorszego ja, gdy nasza władza i opieka ustaną?

Pośpieszam dodać: prawa i przepisy są konieczne, ważne, niezbędne, powinny być nawet stałe i niewzruszone — ale pozostaną zawsze tylko środkiem tymczasowym.

Trzeba o tym zawczasu już pamiętać, by przygotować w duszy to, co je z czasem zupełnie zastąpić musi — dobrą wolę — sumienie.

A zatem trzeba w dziecku od pierwszych chwil życia wyrabiać sumienie, tj. stałą miarę moralną do ocenienia wszystkich swoich i cudzych uczynków, własnych ukrytych intencji i społecznych zjawisk.

Taką miarę moralną stanowić muszą pewne ogólne, niewzruszone zasady, w świetle których na świat patrzymy; nie zasady drukowane, pisane, wygłaszane, lecz zasady wcielane w życie, słowa, które stają się ciałem! Jeżeli dziecko ma się nimi przejąć, zgodnie z nimi żyć, musi zawczasu przywykać do tego, że one nie są martwą literą, musi się wciąż z nimi w praktyce, w wykonaniu spotykać.

Nie to, co starsi mówią, lecz to, co robią, jest dla dziecka nauką życia.

Ale tu zjawia się najpoważniejsza trudność.

Bo naprawdę, czy my chcemy, aby nas dzieci naśladowały?

Czy mamy takie żyjące w czynach, nie w słowach wyrażane i stwierdzane zasady? Czy one życiem naszym rządzą?

Niestety, nie!

Życiem naszym w ogóle rządzą pewne ustalone zwyczaje, czasem bardzo bezmyślne, czasem bardzo niedorzeczne i szkodliwe, a zawsze będące po prostu owocem naśladownictwa. Robimy to, co drudzy — a drudzy to, co my. Nie postępujemy ani tak, jak nam każe religia, ani tak, jak każe prawo, ani tak, jak nakazuje rozum i uczucie — ale tak, jak „się postępuje” w danym wypadku.

Weźmy pierwszy lepszy przykład. Jakiś porywczy człowiek wymierzy nam policzek. Religia każe nam wybaczyć, prawo pozwala skarżyć o czynną obrazę, rozum nakazuje ukarać albo unikać danego indywiduum.

Ale my robimy co innego. Stajemy na mecie6 i pozwalamy mu strzelać do siebie. Dlaczego? Bo tak się robi. Jest to tylko trochę dosadniejszy przykład spośród tysiąca innych, analogicznych.

Nieokreślone, nieosobiste „tak się robi” jest naszym jedynym i wyłącznym przykazaniem, rządzi nami. Każe nam czasem być dobrym, rzetelnym, uczciwym. miłosiernym, a czasem złym i okrutnym. Świadczy ono o tym, jak wielka jest potęga zwyczaju i przykładu, i powinno być dla nas ostrzeżeniem, że tylko przez przyzwyczajenie i przykład charakter naszych dzieci urabiać możemy.

Tam, gdzie jakiegoś ustalonego zwyczaju nie ma, lub też w wypadkach, których do powszedniej normy przymierzyć nie można, postępowanie nasze jest dziełem przypadku, chwilowego porywu, dobrego natchnienia lub ślepego popędu. I tym się to może właśnie tłumaczy, że ludzie ucywilizowani i porządni przeniesieni w sferę odmienną od tej, w której wzrośli, w inne kraje lub niezwykłe stosunki, tak szybko zrzucają z siebie zewnętrzny pokost7 cywilizacji i przestają być porządni. Tym się też może wyjaśnia, że jakikolwiek niepomyślny zbieg okoliczności, pierwsza lepsza próba życiowa lub co gorsza, przełom, od razu wytrąca z równowagi, wykoleja, doprowadza do rozbicia.

Gdybyśmy chociaż w obrębie tych codziennych, powszechnie panujących zwyczajów, mogli się ćwiczyć konsekwentnie w jakichś drobnych cnotach, to mielibyśmy jaką taką gwarancję, że dzieci, naśladując nasze postępowanie, wyrobią w sobie przynajmniej w pewnym kierunku niewzruszoną zasadę, która im się na coś przydać może.

Ale tak nie jest, zwyczaje nasze pełne są sprzeczności i urągających wszelkiej logice zestawień, a co najmniej połowa naszych postępków przeczy zasadom, które rozumem i słowami wyznajemy.

Sama ta niezgodność zasad i czynów już jest złym zwyczajem, który podkopuje wszelką budowę charakteru, jest rozdźwiękiem, fałszem — i właśnie ten fałsz dzieci najszybciej podpatrzą i najłatwiej się nim przejmują. Dajemy im do tego tysiące okazji.

A zatem chcąc zreformować wychowanie moralne naszych dzieci, musimy przede wszystkim poddać krytycznej rewizji nasze własne postępki, nasze ideały moralne, czynami wyznawane, i musimy wyplenić z nich fałsz. Będzie to rzeczą trochę trudną, gdyż, niestety, fałszem przesiąknięte jest nasze życie.

Kłamiemy czynem i słowem, miną i ubraniem. Kłamiemy dla uniknięcia niebezpieczeństwa lub dla utrzymania dobrej o sobie opinii, dla zjednania sobie życzliwości ludzkiej lub dla wprawienia ich w dobry humor, dla oszczędzenia kilku groszy na sprawunku lub kilku rubli na bilecie kolejowym; przez ostrożność, przez grzeczność, przez przyzwoitość, przez tchórzostwo lub chciwość, przez współczucie i przez wyrachowanie, przez blagę i próżność — kłamiemy zawsze i na każdym kroku.

Dzieci nasze wprawdzie strofujemy i karzemy za kłamstwo. Ale cóż to pomoże? Bez względu na nasze kary i napomnienia, robić będą to, co wszyscy, co mama, tata, goście, sługi, to, co „się robi”.

I nie to wreszcie jest smutne, odrażające i przerażające zarazem, że w jakiejś drobnej, obojętnej okoliczności ktoś się od nas prawdy nie dowie, lecz to, że wskutek przyzwyczajenia kłamstwo żadnej nie robi nam różnicy, że nam nie sprawia najmniejszej trudności mówić nie to, co jest prawdą, ale to, co nam na razie potrzeba.

Wskutek zwyczaju bezmyślnie kłamiemy nawet tam, gdzie i rozsądniej i pożyteczniej byłoby powiedzieć prawdę.

Weźmy drobny przykład. Przychodzi do mnie gość nie w porę, na przykład, gdy mam pilną, niedającą się przerwać pracę. Dlaczegóż zamiast ogólnie przyjętego: „Pani nie ma w domu” nie miałabym kazać powiedzieć: „Pani jest zajęta i z nikim widzieć się nie chce”?

Rozsądny człowiek nie obrazi się o to, a nierozsądnych gości pozbędę się tym skuteczniej. Dając taką odpowiedź, wyrażam zarazem szacunek i zaufanie dla tych, co mnie odwiedzają, wiarę w to, że pracę mą uszanują, a ze słowami mymi liczyć się będą.

W praktyce jest to na pozór drobnostka, ale i ona już okazuje ujemne skutki kłamstwa, które podkopuje przede wszystkim ufność wzajemną między ludźmi, szacunek dla drugich i szacunek dla samego siebie. Kto kłamie, ten się albo boi, albo wstydzi; i jedno, i drugie jest uczuciem poniżającym i oswaja nas z własną miernotą moralną. Kłamstwo przeczy odwadze i znosi poczucie moralnej odpowiedzialności, osłabia nasze dobre skłonności, a złym zapewnia bezkarność.

Gdybyśmy nie umieli kłamać, gdyby mówienie nieprawdy sprawiało nam wprost fizyczną trudność i przykrość, liczylibyśmy się ściślej z postępkami i myślami naszymi.