Senat szaleńców; Proza poetycka; Utwory radiowe - Janusz Korczak (czytac txt) 📖
Senat szaleńców obraduje w szpitalu psychiatrycznym: to miejsce, gdzie można wypowiedzieć wszystko, nawet najbardziej niedyskretne diagnozy społeczne, nawet najbardziej rewolucyjne propozycje reform. Sztuka została wystawiona w roku 1931 na deskach teatru Ateneum w Warszawie w reżyserii Stanisławy Perzanowskiej.
W zbiorku znajdziemy także zbiór modlitw „Sam na sam z Bogiem”, pełnych pokory i świętego zwątpienia, chwytające za serce „Felietony radiowe”, obyczajowo-filozoficzne dialogi „Bezwstydnie krótkie”, wakacyjne obrazki „Pedagogiki żartobliwej” i nowatorskie spojrzenie mądrego pedagoga na wielką postać biblijną w rozważaniu: jakim dzieckiem był mały Mojżesz? Ten ostatni utwór zachował się tylko jako przekład hebrajski, wydrukowany w październiku 1939 r. w piśmie „Omer” w Palestynie. Obecną publikację zawdzięczamy tłumaczeniu Ewy Świderskiej i Hanny Kirchner.
- Autor: Janusz Korczak
- Epoka: Dwudziestolecie międzywojenne
- Rodzaj: Epika
Czytasz książkę online - «Senat szaleńców; Proza poetycka; Utwory radiowe - Janusz Korczak (czytac txt) 📖». Wszystkie książki tego autora 👉 Janusz Korczak
Pii... Astronom na górze, na wieży, przez rurę metalową, przez matematykę, szkła, względność — liczy, bada, mierzy, zgaduje, kalkuluje i fotografuje. A ja nic — nawet smarkatej lornetki teatralnej. Przez pospolite okno, jego szybę zakopconą. A przecież trafiłem. Hyc-hop! — i do Boga w niebie.
Ludzie jakby zapominają, że każdy — wstęp wolny! — też może. Albo właśnie dlatego rzadziej, że łatwo i bez ograniczeń. Bo ja wiem? Brak czasu, gapiostwo czy obawa? Ależ nie, zapewniam: nie ma czego trwożyć się. Kto tego nie zaznał, trudno mu będzie zrozumieć. Bo sądzicie pewnie, że oślepiony blaskiem? Nie. Oczu nie zmrużyłem. Albo gromem rażony? Mylisz się. Padłem na twarz? I to nie. Zrazu z lekka zażenowany, ale wierzaj222, na krótką chwilę. Wnet jak w domu za piecem, swobodnie.
Powiem przykładowo.
Było tak, jakby nie przymierzając wpadł na zamek królewski pastuszek, zmyliwszy straże — i przed tron — i woła: „Pomóż, bo mi gadzina223 w szkodę wlazła”. I to nie; wyrwał się tyci pędrak piastunce i do króla: „Tatu — szczeniaczkom otworzyły się oczy — widzą”. Albo wróbel przez otwarte okno — na berło siadł, czyści dziób, kręci głową i ćwierka, śmieszny. Nie rozumie — no — nie zdaje sobie sprawy (a wróbel nie jest stworzony na podobieństwo człowieka). Zamiast wróbla, mógłbym nawet: „motylek”, ale niezręcznie mi jakoś sięgać po taką paralelę.
Nie — nie. Nie speszyłem się. Tak jakoś po prostu, wierzaj, ani reprezentacyjnie, ani prestiżowo, zwyczajnie, hyc! i już, bez zameldowania, bez poczekalni, woźnych, schodów, klamek, korytarzy. Do byle urzędu więcej korowodów. Mówiłem przecież — już — łatwo — jestem. On i ja — jesteśmy. On i ja — zestawienie bądź co bądź, każdy przyzna, co nieco i jak by tam nie było — kontrast, dystans i proporcja. Ale co poradzę, kiedy właśnie tak?
Co dalej? Sposobność i pro publico bono224. Zapewne, należałoby jakoś inaczej. Ale ja bez wstępu i inwokacji — tak, z prosta:
— Niedobrze, dobry Boże, i głupio — (powiadam) — nieswojo, siarczysty bałagan.
Sam nie wiem skąd, dlaczego tak nagle dosadnie, wulgarnie, obcesowo. Ale stało się. Było tak. Tak czułem, nie inaczej. Lekarz zajrzał łyżeczką do gardła — nalot, rozpoznanie: angina. A ja: „bałagan”.
On ani groźnie, nawet nie zdziwiony, tylko tak jakby:
— Wiem. Co dalej?
Nie byłem przygotowany i prawdę mówiąc bez upoważnienia; bo niby w jakiej roli, z czyjego ramienia? Ale nic. Ośmielony, już to bliżej rozwijam.
— Tak i tak. Nie ma zgody. Ludzie żrą się. Uzbrojeni. Wilkiem patrzą. Armaty, torpedy, gazy i gazety. Więc protest, rezolucja, groźby, ujadanie. Bezdomni. Bezrobocie. Golizna — w kieszeni stale, a na plaży w sezonie. Dezorientacja. Bunt młodzieży. Niepewność i nieszczerość. Szwy pękają, rozłazi się. Człowiek jakby zawiany, zawiedziony, psychicznie mortus225 — parcjalnie226, totalnie, globalnie. Nie. Niedobrze.
On nic. Czeka, patrzy. Pragniesz wiedzieć, jak patrzy? Mniej więcej tak, jakby przez utramikroskop na bakcyl227 niezłośliwy, naiwny, niechorobotwórczy, pogodnie, łagodnie, badawczo, życzliwie.
Więc dalej rozwijam. Trzeba jakoś, kiedy zacząłem już.
— Toć jakkolwiek, wszelako my — On — człowiek niby bądź co bądź co nieco już — historycznie i porównawczo, nie to, co dawniej. Bo wziąć na przykład samolot albo łódź podwodną, albo metro podziemne, kolejkę linową. A balon, stratosfera? Już nie maszyna parowa (koks), ale koń elektryczny, ampery. Co tu gadać! Opanowaliśmy bieguny i żywioły. Góra — dziurkę wywiercił — tunel. Droga potrzebna — zaraz most, kanał, tama, autostrada. Przeszkadza drzewo — lu je, kamień — dynamitem! Błota osuszone — wyniosły się z bagien czarty i bociany. Już wiemy, co to piorun i cholera. Szczepienia. Przepowiadamy pogodę — i radio nie w kij dmuchał, na raty — lampa i kryształek228 — słyszę, jak świat gada, gra, wyje i tańczy. Bez drutów. Telefon i telegraf. Furda229 mu atomy, fale, jony, protony; składamy, rozkładamy, układamy jak komórki, ulęgałki, śledzie. Już na całego kosmicznie i międzyplanetarnie. A że tu i tam jeszcze nowicjusz — ale będzie, początek dopiero. Ewolucja. Umiemy, możemy, radzimy. Kulawa i niemrawa. Jednak przecie Liga Narodów230. A zdrowie, życie? Internista, dentysta, chirurg i okulista (oko), otiatra (ucho), laryngolog, stoma-gine-derma-gastrolog, neuro- i wenerolog. Bzik? Kłopot. Psychiatra, insulina. Proteza, synteza. Wszystko możemy już sztuczne, nawozy, jedwab, zęby, sztuczny tłuszcz, lisy, ślizgawka i jajka. Żelazobeton, czołg, parlograf231, fotel elektryczny. Za pan brat już nawet z wiecznością: pióro wieczne, ołówek, wieczna ondulacja232. Vadium233, hel234, heil235, sport, fosgen236 i fotograf. Jazz, gangster, maska, skok, rzut, bieg, naprzód, świadome macierzyństwo237 — excelsior238. Triumfy, przeboje i rozboje. Ale to dopiero początek! Nie łaska na Księżyc rakietą? Naprzód ryzykant, mente captus239, uczony — potem snob globtroter240, potem runie już całe tałatajstwo. Pierwszy lepszy łazik241 do Orbisu242: „Proszę ulgowy Ziemia–Księżyc, powrotny”. Hotel z ciepłą wodą i kosmotelefonem: „Hallo, Jadźka? To ja. Nudy. Pokłoń się Irenie. Wracam we wtorek 10.12. Przywiozę widokówki. Nie żałuj. Kuchnia podła. Pluskwy”.
Nieśmiertelność. Kino dźwiękowe. Dawniej aktor wyciągnął kopyta: basta, finis, Ende, fin243 — dziś na taśmie dalej gra, całuje, deklamuje, strzela. Zgasł polityk — mięta244! Płyta jego gada, grozi, łże. A nieboszczyk bokser na ekranie dalej wali w zęby, w ucho, uwieczniony.
A małpie gruczoły245? Też drogo, kulawo, bo trudny początek. Ino patrzeć, pani domu: „Kasia kupi chleb, włoszczyznę, kilo mąki, na kluski, z razową i dziesięć deka dla pana gruczołów humanizowanych, tylko świeże”. A stary safanduła zjadł z cebulką i młodego w kozi róg. Podobno wynaleziono pastylki — połkniesz jedną, popijesz wodą i syty; tylko syndykat zabronił. Bo życie straciłoby sens i barwę bez wyżerki.
Była transfuzja krwi od wielkiej parady — teraz już za psi grosz, na ból głowy, na hemoroidy, odciski. A jutro para nerek jak serdelki, strusi żołądek, sztuczne serce i woreczek żółciowy. Przeszczepią młodą skórę albo starą przenicują, wygarbują, wybielą, odnowią.
Potęga, przeboje, wyczyny. Człowiek już wyjrzał, dojrzał, przejrzał i rozumie — już wyrósł, dorósł, przerósł i ogarnął — i trzeba już z nim teraz inaczej. Nieba drapacz246 i zgrzebło. Dawniej insekt ukąsił — swędzi, nie ma się czym podrapać. Teraz jest czym wygodzić. Na co powołać i zaimponować. Samodzielny, samowystarczalny. Że z Arki Noego wylazła krowa i wypełzł żółw? My z garażu, limuzyny, że ha! Z hangarów zeppelinów247, z doków drednouty248 — nie gołąbek i karasek, przed potopem ocalały. Sprawiedliwość teraz ruchliwa, sądowa, administracyjna. Opatrzność społeczna w ośrodkach zdrowia i przychodniach. Hę?
Wygarniam tak z pamięci piąte przez dziesiąte, aż konkluzja:
— Więc odstawić człowieka od piersi, przestać patronować. Niech własnym przemysłem i rozumem — bez joga, derwisza, bonzów i fakirów, lamy i szamana249. Nie kierować, nie wskazywać, nie przestrzegać. Sam stanowi o swych losach...
Nie przerwał mi. Nie. A w odpowiedzi jedno tylko słowo życzliwe, ojcowskie. Jedno. Ale w słowie tym taka była rzeczowość, taka moc przekonywająca i pobłażliwe ciepło, że poczułem się nagle pyłkiem, maczkiem, źdźbłem, proszkiem, petitem, puszkiem, kropeczką, mgiełką.
Nie powiedział ani: „głupi”, ani: „głupcze”. I nawet nie: „głuptas” ani: „głupiś”. Jeno250 (abstrakcyjne):
— Głupoto.
A taka była w tym jednym słowie ojcowskim moc, że w ten moment wróciłem do siebie, z nieba na ziemię, do swego pokoju, na fotel.
Stary Doktór
„Antena” 1939, nr 1 z 7 I
Gdyby to tak można było wiedzieć, dlaczego? Dlaczego jedno zapomina się szybko i łatwo? Zaraz następny już podmuch życia zwiał. Drugie przywarło i żłobi, modeluje, kształtuje trwale ciebie, postawę twą wobec człowieka i świata. Było — spłynęło, było — zostaje na zawsze. Daremnie mówisz: „To przecie tak już dawno...” Nie — trwa.
Co? Wszystko. Zdarzenie, przygoda, spotkanie, rozłąka, nowina, rozmowa, twarz nowa, spojrzenie — jedno tylko spojrzenie niekiedy też. Pamiętasz. Książka, jedna z wielu, jedna zwrotka piosenki. Twoja. Rada, przysługa, kara, nagroda, krzywda, porażka — uśmiech, uścisk dłoni.
Coś czasem nie dostrzeżone, niedbale zlekceważone, dopiero później, po latach — teraz dopiero zrozumiałe już, oczywiste, przejrzyste. Wspomnienie, które łagodzi, zachęca, mrozi, jątrzy, zniechęca, hartuje, koi, zabrania i rozkazuje.
Tak. Ważne co (co to było), ważne kto (kto to był), ważne jak (jak było), w jakim życia okresie działo się, w jakich warunkach. Ważne? Zapomniałeś, błahe — zapamiętałeś. Jedno wiele razy, drugie tylko raz. (Bo nie zawsze repetitio est mater studiorum252. Bywa, że powtarzanie nie matką nauki, ale macochą. Błądzi wychowawca, bo nie wie. Uczy szkoła pamiętać, nie uczy zapominać. Nie wiemy, która towarzyszyć nam będzie do końca: dobra, zła bajka, trudna, wesoła, ponura bajka życia. Samo toto się jakoś robi i plecie, nie wiedząc czemu...
Pamiętam. Oho, dobrze pamiętam, choć baaardzo dawno...
Ani mądrzejszy, ani głupszy od wielu rówieśników lekarzy, ni mniej, ni więcej pewien siebie, swych racyj253, od innych młodych, powiedziałem do matki chorego dziecka w przychodni szpitala. Powiedziałem:
— At, głupstwa pani plecie!
Zniecierpliwiła mnie jakaś jej uwaga, sprzeciw, nierozumienie. Szło zapewne o dokarmianie, karmienie dziecka za często, za długo, nie wtedy, nie tak. Zniecierpliwiła mnie jakaś jej uwaga, błąd czy zaniedbanie. Dość, że powiedziałem cierpko do matki małego pacjenta:
— Niemądra pani jest. Głupstwa pani plecie.
Nic zdrożnego. W przychodni, kobiecie w chustce, bez kapelusza, w pośpiechu — ja, lekarz.
Nie obraziła się. Nie odburknęła. Spojrzała na dziecko, na mnie, znów na dziecko chore, które leżało bezwładnie na kolanach (pamiętam) i odpowiedziała (nie do mnie powiedziała, do siebie):
— Nie-mą-dra je-stem? Pe-wnie. Trudno być mą-drym bie-dne-mu.
Musiało być coś w spojrzeniu, westchnieniu, może ton głosu, wyraz twarzy, ust, czoła, barwa chustki, w którą dziecko owija. Bo jakby zawstydziłem się, jakby pożałowałem. (W pośpiechu wnet zapomniałem...)
Bo z tego samego lekarskiego krzesła białego przychodni, znów ja w tym białym, lekarskim fartuchu, przy tym samym stoliku, niezadługo potem — żachnąłem się na inną matkę, że dziecko nie kąpane. I też szorstko strofując:
— Brudne. Jak pani nie wstyd?
Może nawet dodałem:
— Czy brak wody w kranie? (Bo tak zwykło się mówić).
I tu — ona też — tonem łagodnej perswazji, usprawiedliwienia:
— Gdyby pan doktór widział, jak mieszkamy...
Dobrze. Zapisuję adres. Ulica, numer domu. Sprawdzę. Wstąpię. Przekonam, że nie ubóstwo, ale lenistwo, niechlujstwo. Może dziecko wykąpać. Trochę dobrej woli.
Idę. Teraz łatwiej lekarzowi znaleźć ubogi pokój w drugim podwórzu, trzeciej sieni lewej oficyny, na czwartym piętrze. Ale wówczas nie było wyraźnie wypisanych tablic z numerami mieszkań. (Były, ale na bogatych ulicach).
Więc tak: podejść do gromady bawiących się na podwórzu dzieci:
— Słuchajcie, chłopaki. Gdzie tu mieszka taki a taki (stolarz, szwaczka, piekarz, wdowa, szewcowa)? Kto pierwszy znajdzie, powie, zaprowadzi — zarobi dziesiątkę.
Zaprowadzili: to tu.
Mansarda. Pamiętam. Sufit pochyły. Piecyk żelazny zimny. Lód na szybach. Kubełek, kuferek. Dzieci w łóżku:
— Mama wyszła zagrzać wodę u sąsiada. Tam mają ogień. Wodę na herbatę.
Uuu, pani higienistko szkolna! Łatwe śpieszne zarządzenie: kołnierzyk biały, fartuszek kamlotowy254, przepisowy, trepki, serwetka, ręcznik, spodenki gimnastyczne. Cierpliwości, paniusiu, powoli, powoluśku.
Bywa, zapewne, że sznurek tam, gdzie powinna być tasiemka, i rękaw zerwany, i zamiast guzika agrafka. Ale spójrz, moja miła, na matkę. Bywa i tak, że karmin warg i paznokcie lakierowane. Ale częściej tak, że krwawy rumieniec spływa na żółte policzki, i nie pytana powie: „Wiem, przepraszam (za co?), rozumiem, powinnam. Wiem”.
Są igła i nitka, jeśli dzieciska nie zawieruszyły, ale myśl nie nadąża, ręka nieposłuszna, zdrętwiała. Od czego zacząć? Co pierwsze? Nie mam już sił...
Higiena, ład, estetyka. Trzeba znać. Ale dobrze znać się i na płótnie też — i na płótnie. Bo płótno od długiego prania, moczenia, wyżymania, suszenia — ściera się, przegniwa nić i cienieje aż — pajęczyna — i tyle. Przepychasz dziecku przez głowę wyrośniętą koszulę, a ona: sz-sz. Pęka na dwoje. Ostrożnie trzeba w łóżku z boku na bok przewracać się i kulić w półśnie, gdy zimno pod derką i paltocikiem, bo zawadzisz kolanem. Nie rozłazi się płótno, ale rozpada. A oto patrzysz zdumiony, jak (aż dziw, bo po co?) na takiej koszuli, sukience — łata — cierpliwa, benedyktyńska, ofiarna cera i łata. Niejedna — wiele obok siebie.
Bywa taka bielizna i odzież nawet na ruchliwym chłopaku cała i czysta — żeby nie było wstydu. I są (piszą gazety) domy i dachy — że komisja orzeka — i bezzwłocznie — a oni proszą: nie rozbierać, nie walić rudery, nie ma lepszej, jakoś do lata przetrzymamy.
Pamiętam izbę. Nie tylko tu dzieci słabe, ale i matka chora. O, leży. Dzień jasny, ona leży w łóżku. I ceruje. Ręka drży, przezroczysta, oczy od kaszlu załzawione. Ceruje pończochy. Mówię, że nie powinna szyć, później — zdąży, gdy wyzdrowieje. Ona nie.
Trudno być „mądrym” biednemu, niełatwo rozumie, i temu, kto staje w obliczu wielkiej niedoli. Przyznaję, że niezdarnie niezdarny i śmieszny śmiesznie kłamię (pocieszam):
— Gorączka. Potrzebny spokój. Kaszle. Później,
Uwagi (0)