Mitologia słowiańska - Aleksander Brückner (jak za darmo czytać książki na internecie .txt) 📖

suszeniu zboża przez ogień pomagało, to jest od pożaru strzegło. Takim pomysłem można by jakoś sprzeczność usunąć; u Słowian nadodrzańskich Swarożyc, jako bóg ich najwyższy, nie ogniem, lecz słońcem chyba i niebem władał. U owina w stodole mogły praktyki pogańskie to jest zabobonne łatwiej ocaleć.

Jakaż etymologia Swaroga? Nie zważając wcale na Swarożyca odrzańskiego, domagającego się przecież najbaczniejszego właśnie uwzględnienia, chciał Jagić to imię wyłącznie z przekazu kroniki ruskiej jakby jej wymysł wytłumaczyć; wywiódł je więc od zwarzenia skupienia (stadła małżeńskiego), Swarog — niby zwarszczyk, przeciw czemu słusznie Krek się oświadczył, gdyż nieprawdopodobne to dla ruskiego Swaroga, a jeszcze mniej dla Swarożyca odrzańskiego. W Zbiorniku Jagiciowym (1908 r.) umieścił Korsz rozprawkę Obcojęzykowy początek słów cerkiewnych [inogъ: = γρυφ, črьatogъ: i Svarogъ (str. 254–261); usunąwszy powoływanie się Jagicia na nowogrodzką swarbę, skoro to narzeczowa, późna odmianka swaćby i mniemanie Maretica, wywodzącego „sztuczne imię od swarzenia to jest kaźnienia kobiet (!), wraca do zdania Busłajewa a za nim i Kreka, że jest to indyjskie svargas niebo; ależ to nierównie gorszy wywód niż rzeczowe utożsamianie Swaroga z Uranos-Varuna. Wedle Kreka (str. 378–382) „czcili Słowianie jako Deus deorum, któremu poddani byli inni bogowie (jak ludzie w zadrudze swemu „staroście”), twórcę nieba i ziemi, światła i burzy Swaroga, które imię do pierwiastka svar-, sur-, sprowadzić można; indyj. svar znaczy słońce, blask jego, jasne niebo, por. czeskie zvor: zodiacus (ależ zvor: zodiacus, w Mater Verborum, dopiero Hanka zmyślił; czeski zaś svor jest naszym sworem, sworą, to jest sъ+ver i nic a nic ani z Swarogiem, ani z indyj. svar nie ma wspólnego, znaczy tylko „Schliesse, Fuge”); przyrostkiem -ga powstaje swargá niebo (pobyt bogów i duchów), Odpowiadające zupełnie naszemu Svar-o-gъ; jest więc Svarogъ niebem, w którym Perun włada; Svarogъ jest niby tylko inne tegoż imię, inne wyrażenie, gdyż najwyższy bóg szczególnie jako gromowładca Perunem się zowie. Inni tłumaczą Svarogъ jako. swar+ogъ, porównywając: inogъ, črъtogъ, ostrogъ; jeszcze inni uważają za przyrostek samo -ъ, a svarog — jest wedle nich (niemożliwym) pełnogłosem z swargь; Fortunatow Bezzenberger Beiträge III, porównał dlatego greckie σελαγεω z σελγ-, pirogь z spirg-, tvarogь-Quark”. W przypisku jednak przyznał Krek sam, że się samogłoski w svarga i Svarogъ wcale nie zgadzają (nie zgadzają się i spółgłoski, bo to svar- pojawia się w językach europejskich stale z l, ’słońce’ tu przecież należy), że więc to zestawienie pozostaje arcywątpliwym i z nim liczyć się można tylko, jeśli słowo sięga przedsłowiańskich czasów (jakby to co pomagało!) i jeśli nie ma pożyczki.

Wedle Korsza Swaroga nie wymyślił mędrkujący latopis ruski, był on istotnie bóstwem słowiańskim, pokrewnym indyjskiemu Svargas. Skoro jednak imię jego w prawidłowej postaci svorog albo svrag nie zjawia się, nie pozostaje nic innego niż uważać je za pożyczkę, nie wprost od Irańczyków, lecz od jakiegoś innego szczepu aryjskiego, może od tego, co i Finom słów z s zamiast irańskiego h udzielił. Ale Korsz Słowianom stale odbiera nazwy bóstw, bydła itd., wszystkie jakimś Irańcom, Litwinom itd. przypisuje, czego zbijać nie trzeba; on nawet dla inoga ptaka (widocznie od in jeden, urobionego, por. inoka: czerńca; czeskie noh, gryf bez i nagłosowego) arabską nazwę gryfa, anga, jako źródło zmyślił i jedyne niemal małoruskie muroh- murawa, za istotny wytwór z przyrostkiem -gъ uznał. Ale i to bajka. Przyrostek z elementem g albo ż (pominąwszy urobienia pierwotne jak sługa, struga itp.) a z rozmaitymi poprzedzającymi samogłoskami: -eg, o wiele częściej -eż, kradzież, lubież, cierpież, trzymież; -og; -ąg; -ięg= lit. -ingas; -yga, łodyga, kryga; -ug, pleciuga, wijuga; -ig, kъnigy, veriga itd., urabia od pni nominalnych i verbalnych rzeczowniki dla oznaczania ludzi lub rzeczy, czynnych w znaczeniu pnia lub wyposażonych odnośnymi właściwościami, np. ostrog (to jest ostrokół), ostroga i ostręga, mitr-ęga; pstrąg; barłog (we wszystkich trzech rodzajach: barłoga ruskie i barłogo staropolskie, por. również trójrodzajowe dyszel, dyszla i ruskie dyszło!) od barła; pirog od piru — uczty; inog, gryf = odyniec, nie gnieżdżący się stadem, od in = jeden; batog (ani z tureckiego badak gałąź, ani z włoskiego batacchio batocchio) od bata (co znowu nie z battre pożyczono od jakichś Romanów!); niezliczone ruskie -iaga, a nasze -ięga, włóczęga = brodiaga, wiciądz = vitez, ciemięga, skriaga; łodyga, krъkyga, skvałyga: ryczag, sapog nieznanego mi początku; twaróg od twarzy jak formaticus fromage od forma; črьtog mieszkanie od črtъaa namiot41 itd. Tak samo na koniec od swaru nazwano kowala swarogiem, swarzącego się z ogniem? Nie kowala ziemskiego, zwykłego (ten nosił już miana prastare, jeszcze z czasów litwosłowianskiej jednoty, vъtrь i krъčij; wtóra nazwa powtarza się i w krъčagъ korczak i w krъčoma karczma; obie nazwy później zastąpiono pospolitymi nowourobieniami kowal, kowacz, kowarz, kuźniec itd.), lecz kowala niebieskiego, Hefajsta, gdyż niebianom niezwykłe, niecodzienne przynależą nazwy. I tu tkwi najciekawszy i najważniejszy mit słowiański, ba, jak niżej zobaczymy, mit litwosłowiański, co dotąd uchodziło uwagi mitologów, rojących ni w pięć ni w dziewięć zamiast badać fakty. Bo że Swarog to Hefajst, tego nie wydumał chyba z powodu genealogii greckiej Heliosa glosator ruski; to było faktem chyba znanym. Mit słowiański splótł z kowalem niebieskim słońce i ogień (ale nie ogień ogniska domowego!); o ogniu zrozumieć łatwo; dlaczego i słońce, o tym zob. niż.; to splecenie wyraził przydomkami, jakimi obdarzył boga słońca i ognia, zowiąc go Swarożycem i synem Swarogowym.

Ustaliwszy Swarożyca jako kamień węgielny, o który oparła się cała budowa mitologii słowiańskiej, zapytujemy, czy poza Odrą i Dnieprem nie odnajdziemy wyraźnych śladów jego, choćby w nazwach miejscowych?

Zwracano u nas dotąd za mało uwagi na imiona miejscowe dla badań mitologicznych; poszukiwano jedynego Peruna, a pomijano ważniejsze. Za granicą, chociaż tam mają nierównie obfitsze źródła mitologiczne niż są ubożuchne nasze, dawniej o tym pomyślano; por.: najświeższe dzieło szwedzkie: Magnus Olsen, hedenske kultminder i nordiske stedsuavne (przeżytki kultu pogańskiego w nordyjskich mianach miejscowych), tom I (dotąd jedyny), Kristiania 1915, o kulcie bożków w Upplönd na podstawie wielkiego imion zbioru O. Ryghsa Norske gaardnavn. Olsen dowodzi, że kult bożków w przyrodzie (wedle nazw miejscowych złożonych z -vangr, -akkr, -vin) jest starszy niż kult świątyniowy (złożenia z -hof) i wykrywa nawet osobliwszego bożka, nieznanego tradycji pisemnej wcale, Ullr czy Ullin (głównego bożka obfitości, pokoju, zwycięstwa); obok niego występują boginie Disir; później dopiero wypiera młodszy Thorr owego starszego bożka. Czy wszystkie wywody Olsena wytrzymają krytykę mniejsza o to, por. „Literarisches Zentralblatt” z 27 stycznia 1917 r.; zwracamy uwagę na sam fakt, ważny szczególnie u nas, wobec braku dawnych a wiarogodnych źródeł innych dla mitologii.

Najciekawsza z nazw mitologicznych to przytaczana od dawna, do dziś istniejąca Swarożyn (od femin. Swaroga), między Starogardem a Tczewem; r. 1205 sprzedali Jan i Henryk dicti Swadaiawiz (Swadajewicy) de villa que Swarozina dicitur, klasztorowi oliwskiemu działek pod młyn wodny; w trzynastym wieku zjawia się obok tej formy inna: Swariszewo, ale nie utrzymała się, Swarożyn(o) zwyciężyło (X. St. Kujot, Dzieje Prus Królewskich, 1913, I. str. 211). Oboczność tych form dozwala nam zaliczać do nich i Swarzykowo i Swarzyszew i Swarzędz42, dalej Swaroczin (Starodawne prawa polskiego pomniki VIII, 1888, nr. 10609); Miklosich przy tym oba słowa, Swaroga i swar, rozłączył, Swaroga odniósł do pierwiastka sur ze stopniowaniem jak w kwas od kus, ależ Słowianin własne imiona osób, jak bogów, tylko ze zrozumiałych wywodził wyrazów, nie z „pierwiastków”.

Miano Swarożyca dla słońca czy ognia naturalnie nie było pierwotnym, było tylko przydomkiem, ależ właśnie przydomki nowsze nieraz (a może raczej stale) wypierają z czasem pierwotną nazwę główną; widzimy to np na Trzygłowie. Nie jest przecież możliwym, żeby bóg się pierwotnie „Trzygłowem” nazywał; jest to oczywiście ten sam Dadźbóg, widzący wszystko na ziemi, niebie i w podziemiu (wedle mylnego objaśnienia żerców pogańskich), ze złotawą przepaską na oczach, aby grzechy ludzkie przeoczał (!), nazwany od posągu swego Trzygłowem. Ten sam Daćbóg w Arkonie nazywał się Świętowitem, był przecież dawcą urodzajów, któremu na cześć obchodzono najwalniejsze Święto doroczne po żniwach, niby bohacz białoruski, czczony tej samej porze.

Wszelkie próby innego objaśnienia Trzygłowa szczecińskiego czy czterogłowego Świętowita arkońskiego są daremne; Świętowit nie był przenigdy osobliwszym bożkiem Słowiańskim czy powietrza, czy wieszczby, czy czegokolwiek innego. Również mylnie prawi Janko (str. 220): „boskie postaci nadbałtyckie z Świętowitem „mocnym zwycięzcą” na czele są z drobnymi wyjątkami tak wyłącznie „połabskie”, urosłe z pamiątki o sławnych bojownikach i zwycięzcach szczepowych, jednym słowem ze czczenia przodków rodowych i plemiennych, że nie można ich umieszczać w niebie pierwotnym”. Zaprotestował najsłuszniej i Niederle przeciw takiemu rozszerzaniu kultu przodków plemiennych; zbija je sam fakt panowania Świętowita nad całym Olimpem rugijskim, co się powtarza u Swarożyca ratarskiego43, którego samo nazwisko ze wszelkich plemiennych rodowodów wyłącza, albo u Trzygłowa, również niemożliwego jako ubóstwiony przodek. Swarożyc, Świętowit, Trzygłów, Jarowit hawelskich Słowian i pomorskich (w Wolegoszczu), toż to cztery różne nazwy tego samego bóstwa. Indywidualizm słowiański, porzucający stale co wspólne, sadzący się na coś własnego, osobliwszego, i w kulcie zwyciężał. Jakżeż inaczej wytłumaczyć, że o miedzę sąsiadujące plemionka, każde innego zupełnie, niby całkiem odmiennego boga na czoło Olimpu wystawiały? Jeden i ten sam był to bóg, chociaż nazwy różne; też same jego atrybuty, znaczenie, powaga; od drobnego szczegółu od przydomków: „Swarożyc Trzygłowy”, „Dadźbog Swarożyc” i inne urosły pozornie nowe bóstwa odmienne.

Zgoda ruskiego Dadźboga-Swarożyca ze Swarożycem ratarskim pozostaje więc najważniejszym i najciekawszym faktem, jaki z całej mitologii słowiańskiej przekazano; dozwala bowiem daleko sięgających wniosków. Wiara więc Słowian różnych zgadzała się tak jak język i tryb życia, to znaczy bardzo dokładnie i nic nie przeszkadza nam przenosić bogów od jednego szczepu do drugiego, skoro najmniejsze po temu okażą się poszlaki. Więc śmiało stawiamy Dadźboga-Swarożyca to jest słońce w sam środek czy na samo czoło pogaństwa; imię jego jedno powtarza się u polskich Daćbogów (jeszcze w XVII wieku znane np. u Czarnkowskich — a może nawet jako Dabog (zły duch, w przeciwstawieniu do Boga chrześcijańskiego) w serbskim podaniu ludowym, acz widocznie manichejstwem to jest dualizmem bogomilskim zabarwionym; drugie imię Swarożyc powtarza się na Rusi i u Ratarów. Jest więc słońce-Dadźbóg głównym bóstwem słowiańskim, odczepionym już od samej Przyrody, nie prostym tej przyrody uosobieniem; dowodzi, ie Słowianie podnieśli się wyżej po szczeblach rozwoju wierzeniowego, że nie czcili samej ziemi, wody, ognia, gromu (Pioruna!), słońca, miesiąca. Janko chciał pożyczkę: luna, uznać jako mitologiczna nazwę miesiąca44 — żony słonecznej, ależ przenigdy Słowianie nie upatrywali w miesiącu-księżycu żadnej istoty żeńskiej; podobnie jak i Litwini; nazwy księżyca są zawsze u nich wszystkich męskie.

Wobec centralnego znaczenia Dadźboga słówko o samej nazwie. W poprzedniej rozprawce domyślaliśmy się, że „bóg” oznaczał pierwotnie bogactwo, nie boga; że dopiero ze złożenia Dadźbóg uogólniono drugą tegoż część w nowym boga znaczeniu, innymi słowami, że zgodność ze staroperskim baga jest przypadkowa, chociaż zgadzają się oba wyrazy w obu znaczeniach, że więc i o jakichkolwiek wpływach czy pożyczkach irańsko-scytyjskich ani mowy być nie może. Janko również usuwa myśl o pożyczce, którą Berneker za Hehnem (ten zdaje mi się zmyślił pierwszy tę bajkę) jeszcze powtórzył: das Zusammentreffen der slav. und der arischen Wörter in „Gott” läszt vermuten, dasz die Slaven das Wort von den iranischen Scythen übernommen haben45”. Tłumaczy jednak Janko (str. 236) słowo inaczej; ono oznacza mu bóstwo losu i przeznaczenia: „bóg, pierwotnie „udział”, z czasem w znaczeniu całkiem materialnym „obfitość, błogosławienie”, jak w Dadźbóg, bogaty, ubogi; ale pierwotne znaczenie... objawiało się niegdyś widocznie i w uosobionym i ubóstwionym bóg tj. udzielca, darca przeznaczenia. Stąd zaś do pojęcia: darca bogactw i wszego, to jest do pojęcia o przemożnej istocie boskiej, zwłaszcza chrześcijańskiej, jest czasowo znacznym, pojęciowo drobnym krokiem”. Mój wykład zaleca się jednolitością; bóg był wedle niego tylko „bogactwem”, tylko pierwotnie, to jest jeszcze w prarodzinie aryjskiej „udziałem”; toż samo oznaczał i w złożeniu: Dadźbóg i z tego złożenia dopiero urósł bóg-deus — nie dziw, skoro sam Dadźbóg czoło bogów słowiańskich stanowił; od złożeń dla krótkości, odrzuca się stale drugi człon (por. ruskie under — Unteroffizier, szpyn — Spielmann, Pitier = Petersburg, Szlusen = Schlusselburg, Iżora = Ingermanland i inne), ależ to było w tym razie wykluczone i usamoistnił się człon drugi.

Obok jedynie uprawnionego rozumienia nazwy Daćboga istnieją i inne, całkiem dowolne, np. taki Makuszewa o deszczu w pierwszej części złożenia; uporczywiej utrzymał się wywód od ind. dah naszego