Fileb - Platon (bezpłatna biblioteka internetowa TXT) 📖

class="paragraph">Sokrates: Nieprawdaż, teraz mówiliśmy, że głód i pragnienie, i wiele innych takich — to są pewne żądze?

Protarchos: I bardzo nawet.

Sokrates: Więc co właściwie wspólnego w nich mamy na oku, skoro one się tak bardzo różnią, a my jednak nadajemy im jedną nazwę?

Protarchos: Na Zeusa, to z pewnością niełatwo powiedzieć, ale powiedzieć trzeba.

Sokrates: To od tamtego punktu zaczynajmy na nowo.

Protarchos: Od którego niby?

Sokrates: „Ono pragnie” — tak mówimy o czymś tam w danym wypadku?

Protarchos: No, czemu nie?

Sokrates: A to znaczy tyle, co: „ono jest puste”.

Protarchos: No, więc co?

Sokrates: A pragnienie to żądza?

Protarchos: Tak, żądza napoju.

Sokrates: Napoju czy wypełnienia napojem?

Protarchos: Myślę, że wypełnienia.

Sokrates: Zatem ten z nas, który jest pusty, zdaje się pożądać czegoś przeciwnego swemu stanowi. Bo kiedy jest pusty, pragnie wypełnienia.

Protarchos: Najoczywiściej.

Sokrates: Więc cóż — ten, który pierwszy raz ma pustkę wewnętrzną, czy może skądkolwiek albo w spostrzeżeniu dotknąć napełnienia albo w pamięci, skoro go ani w tej chwili nie doznaje, ani go nie doznawał nigdy przedtem?

Protarchos: Ależ jakim sposobem?

Sokrates: A jednak ten, który pożąda, pożąda czegoś — mówimy.

Protarchos: Jakżeby nie?

Sokrates: Zatem on nie tego pożąda, czego właśnie doznaje. On pragnie przecież, i to jest pustka wewnętrzna. A ten pragnie napełnienia.

Protarchos: Tak.

Sokrates: Więc jakimś sposobem jakaś cząstka tego, który pragnie, może jednak dotykać napełnienia.

Protarchos: Koniecznie.

Sokrates: Ale ciało tą cząstką być nie może. Ono przecież puste.

Protarchos: Tak.

Sokrates: Zatem nie zostaje nic, jak tylko to, że dusza dotyka napełnienia — jasna rzecz, że pamięcią, bo czym by jeszcze innym mogła go dotykać?

Protarchos: Bodaj że niczym innym.

XXI. Sokrates: Rozumiemy więc, co nam wynika z tych rozważań?

Protarchos: Że co?

Sokrates: Ta myśl nam powiada, że nie istnieje żądza ciała.

Protarchos: Jak to?

Sokrates: Ona wskazuje ustawiczne dążenie każdej żywej istoty przeciwne stanom jej ciała.

Protarchos: I bardzo.

Sokrates: A to dążenie wiodące do tego, co jest stanom ciała przeciwne, świadczy, że istnieje jakaś pamięć stanów przeciwnych stanom ciała.

Protarchos: Tak jest.

Sokrates: Ta myśl wykazała, że istnieje pamięć, która prowadzi do przedmiotów pożądania, i w ten sposób rzuciła światło na wszelkie dążenia duszy i żądze, i na to, co kieruje wszelką żywą istotą.

Protarchos: Zupełnie słusznie.

Sokrates: Zatem ani pragnienia, ani głodu, ani tym podobnych stanów doznawać naszemu ciału ta myśl żadną miarą nie dopuszcza.

Protarchos: Najzupełniejsza prawda.

Sokrates: A jeszcze i to też w tych samych sprawach weźmy pod uwagę. Ja mam wrażenie, że ta myśl chce nam tutaj zarazem oświetlić pewną postać życia.

Protarchos: Czym oświetlić i o jakim życiu mówisz?

Sokrates: Tym, co się mówiło o napełnianiu się i o wewnętrznej pustce, i tym wszystkim, co dotyczy zachowania w całości i psucia się istot żywych, i że kto z nas znajdzie się w jednym z tych stanów, to cierpi, a w drugim się cieszy — zależnie od tego, jak one przechodzą jeden w drugi.

Protarchos: Jest tak.

Sokrates: A cóż, jeśli się znajdzie w środku między jednym i drugim?

Protarchos: Jak to „w środku”?

Sokrates: Na tle stanu swego ciała cierpi, ale pamięta o przyjemnościach, które gdyby nadeszły, boleść by ustała, ale się nie napełnia jeszcze. Cóż wtedy? Powiemy czy nie powiemy, że on jest w środku pomiędzy dwoma stanami?

Protarchos: Powiemy przecież.

Sokrates: Czy to, że całkowicie cierpi, czy też, że się cieszy?

Protarchos: Na Zeusa — toż podwójny ból go trapi. Cielesny — na tle stanu jego ciała, a duchowy też, bo on oczekuje i tęskni.

Sokrates: Jakże ty, Protarchu, mówisz o podwójnym bólu? Czyż nie zdarza się, że ktoś z nas, mając pustkę w sobie, utknie i trwa w jawnej nadziei, że napełnienie się przyjdzie, a innym razem, przeciwnie: żadnej nie żywi nadziei?

Protarchos: I bardzo nawet.

Sokrates: Więc nie wydaje ci się, że on się w nadziei przyszłego napełnienia swoją pamięcią cieszy, a równocześnie cierpi, bo ma pustkę w sobie?

Protarchos: Musi tak być.

Sokrates: Wtedy więc człowiek i inne istoty żywe i cierpią, i cieszą się równocześnie?

Protarchos: Chyba tak.

Sokrates: A cóż wtedy, gdy w chwili pustki wewnętrznej człowiek żadnej nie ma nadziei, żeby napełnienie osiągnął? Czy to nie wtedy ma powstać ten podwójny stan cierpienia, któryś ty przed chwilą dostrzegł, i myślałeś, że on jest po prostu podwójny?

Protarchos: Zupełna prawda, Sokratesie.

Sokrates: Rozważanie tych stanów zastosujemy do czegoś.

Protarchos: Do czego?

Sokrates: Czy powiemy, że te cierpienia i rozkosze są prawdziwe czy fałszywe? Czy też, że jedne z nich są prawdziwe, a drugie nie?

Protarchos: Jakimże sposobem, Sokratesie, mogłyby być prawdziwe rozkosze albo cierpienia?

Sokrates: A jakim sposobem, Protarchu, mogą być obawy prawdziwe lub fałszywe albo nadzieje prawdziwe i nie, albo sądy prawdziwe lub fałszywe?

Protarchos: Na sądy ja bym się zgodził, ale na tamtą resztę nie.

Sokrates: Jak mówisz? Zdaje mi się, żeśmy niemałą myśl obudzili.

Protarchos: Prawdę mówisz.

Sokrates: Jeżeli to ma związek z myślami poprzednimi, synu tamtego człowieka, to trzeba to wziąć pod uwagę.

Protarchos: Może być, że to ma.

Sokrates: Zatem precz z innymi tam rozwlekłościami i ze wszystkim, co tu nie należy do rzeczy.

Protarchos: Słusznie.

Sokrates: Powiedz mi. Bo mnie zdumienie opada, że w tych zagadnieniach, które teraz mamy przed sobą, nigdy końca nie widać ani drogi.

Protarchos: Jakże to, mówisz?

Sokrates: Fałszywych i prawdziwych rozkoszy nie ma?

Protarchos: Ależ jakim by sposobem?

Sokrates: Zatem ani we śnie, ani na jawie, ani na tle obłąkań i niedomagań umysłowych nie może się zdarzyć, żeby ktoś kiedyś myślał, że się cieszy, a nie cieszył się wcale, ani znowu żeby myślał, że cierpi, a nie cierpiał.

Protarchos: Wszyscyśmy tak, Sokratesie, o tym myśleli, że to tak jest.

Sokrates: Ale czy słusznie? A może się zastanowić, czy się to słusznie mówi, czy niesłusznie?

XXII. Protarchos: Zastanowić się — jak bym powiedział.

Sokrates: A rozgraniczmy jeszcze jaśniej to, co się teraz mówi o rozkoszy i o sądzie. Możemy przecież wydawać sądy o czymś?

Protarchos: Tak.

Sokrates: I doznawać rozkoszy?

Protarchos: Tak.

Sokrates: No, i przedmiot sądu jest czymś?

Protarchos: Jakżeby nie?

Sokrates: I to też, czym się cieszy ten, co doznaje rozkoszy?

Protarchos: Ależ tak.

Sokrates: Nieprawdaż, kto wydaje sądy, to czyby sądził słusznie, czy niesłusznie, samego faktycznego aktu sądzenia nigdy nie traci?

Protarchos: Ale skądżeby?

Sokrates: Nieprawdaż — i ten, co się cieszy, to czyby się słusznie cieszył, czy niesłusznie, samego faktycznego aktu cieszenia się nigdy nie traci — to jasne.

Protarchos: Tak; to tak jest.

Sokrates: Zatem trzeba się zastanowić, jakim to sposobem sąd raz prawdziwy, a raz fałszywy lubi nam się zdarzać, a rozkosz tylko prawdziwa, chociaż faktyczny akt sądzenia i akt radości istnieją oba jednako.

Protarchos: Zastanówmy się.

Sokrates: Myślisz, że trzeba zważyć to, że sąd ma w dodatku cechę fałszu i prawdy, i przez to jest nie tylko sądem po prostu, ale jeden jest taki, a drugi inny?

Protarchos: Tak.

Sokrates: A oprócz tego i to, że choć mamy rzeczy różnych jakości, to rozkosz i ból są tylko tym, czym są, a różnych jakości nie mają. I na to się nam wypadnie zgodzić?

Protarchos: Jasna rzecz.

Sokrates: A tymczasem nietrudno dojrzeć, że one mają też pewną jakość. Dawnośmy przecież mówili, że są wielkie i małe, i mocne bywają cierpienia i rozkosze.

Protarchos: No, w każdym razie.

Sokrates: I jeżeli się do jednego lub do drugiego pewne zło przyczepi, to powiemy i o sądzie, że zły, i o rozkoszy, że zła.

Protarchos: No, czemu by nie, Sokratesie?

Sokrates: A cóż, jeśli słuszność albo przeciwieństwo słuszności dołączy się do jednego lub drugiego? Czyż nie powiemy, że sąd jest słuszny, jeżeli będzie miał słuszność, a tak samo i rozkosz?

Protarchos: To koniecznie.

Sokrates: A jeżeliby ktoś chybił przedmiotu sądu, to taki sąd chybiający — zgodzimy się — będzie niesłuszny, bo nie sądzi słusznie?

Protarchos: Ależ jakżeby?

Sokrates: No cóż — a kiedy patrzymy na ból albo na jakąś rozkosz i widzimy, że ten ból chybia przedmiotu, którego dotyczy, albo rozkosz tak samo robi, to jak? Powiemy, że są słuszne albo właściwe, albo je jakimś innym pięknym przydomkiem ozdobimy?

Protarchos: Niepodobna, skoro taka rozkosz chybia.

Sokrates: A zdaje się, że u nas rozkosz często nie łączy się z sądem prawdziwym, tylko z fałszywym.

Protarchos: Jakżeby nie? Ale też w takim wypadku, Sokratesie, my sąd nazywamy fałszywym, ale samej rozkoszy nikt nigdy nie może nazwać fałszywą.

Sokrates: Dzielnie bronisz sprawy rozkoszy, Protarchu, tym razem.

Protarchos: No nie — ja mówię tylko to, co słyszę.

Sokrates: A nam to nie robi żadnej różnicy, przyjacielu, czy rozkosz się łączy z sądem prawdziwym i z wiedzą, czy też z fałszywym i z niewiedzą, która się nieraz w każdym z nas lęgnie?

Protarchos: Oczywiście przecież, że to niemała różnica.

XXIII. Sokrates: Więc weźmy się do rozważania tej różnicy.

Protarchos: Prowadź, którędy uważasz.

Sokrates: Więc tędy prowadzę.

Protarchos: Którędy?

Sokrates: Sąd, powiedzieliśmy, zdarza się fałszywy, a bywa i prawdziwy?

Protarchos: Bywa.

Sokrates: A za nim idzie, jakeśmy w tej chwili mówili, rozkosz i ból nieraz; ja myślę: za sądem prawdziwym lub fałszywym.

Protarchos: Tak jest.

Sokrates: A prawda, że z pamięci i z wyobrażenia spostrzegawczego rodzi się w nas sąd za każdym razem i zdolność do wydawania sądów?

Protarchos: O tak, stanowczo.

Sokrates: Więc może w taki sposób powinniśmy się odnosić do tego?

Protarchos: W jaki?

Sokrates: Nieraz ktoś patrzy i widzi coś z daleka niezbyt wyraźnie; chciałby móc ocenić to, co widzi. Czy powiesz, że to się zdarza?

Protarchos: Powiem.

Sokrates: Nieprawdaż — i potem on sam siebie może zapytać tak.

Protarchos: Jak?

Sokrates: Co też to jest to, co tu widać koło skały pod jakimś drzewem? Czy uważasz, że ktoś może tak do siebie mówić, kiedy przy sposobności coś takiego zobaczy?

Protarchos: No, czemu?

Sokrates: A czy potem taki ktoś, niby to odpowiadając samemu sobie, może powiedzieć, że to jest człowiek, i to może być trafne?

Protarchos: Nawet i bardzo.

Sokrates: A jak mu powiedzą, że to jest robota jakichś pasterzy, wtedy będzie nazywał posągiem to, co widzi.

Protarchos: Na pewno.

Sokrates: A gdyby ktoś przy nim był, to on by te słowa do siebie samego powiedziane ubrał w głos, zwrócony do towarzystwa, i powiedział to, co myśli; czy nie tak powstałoby to powiedzenie, któreśmy przedtem nazywali sądem?

Protarchos: No cóż — może tak.

Sokrates: A gdyby, prawda, był sam, i to samo by sobie myślał, to nieraz by tak i dłuższy czas szedł, i to by w sobie obnosił.

Protarchos: Tak jest.

Sokrates: Więc cóż? Czy tobie się to zdarzenie przedstawia tak jak i mnie?

Protarchos: A tobie jak?

Sokrates: Ja mam wrażenie, że w takich razach nasza dusza jest podobna do jakiejś książki.

Protarchos: Jak?

Sokrates: Pamięć zbiega się razem ze spostrzeżeniami, a te stany, które się z tym wiążą, mam wrażenie, jakby wypisywały wtedy w naszej duszy pewne słowa. I kiedy taki stan prawdę napisze, to powstaje sąd prawdziwy i prawdziwe myśli w nas się rodzą. A jeżeli kłamstwo taki pisarz w nas napisze, wychodzi przeciwieństwo prawdy.

Protarchos: Zupełnie tak mi się rzecz przedstawia i przyjmuję takie ujęcia słowne.

Sokrates: Przyjmijże i drugiego majstra, który wtedy pracuje w naszych duszach.

Protarchos: Którego?

Sokrates: Malarza, który po pisarzu maluje w duszy obrazy tego, co tamten zapisał.

Protarchos: A tego znowu jakim sposobem i kiedy — powiemy?

Sokrates: Kiedy ktoś od wzroku albo od któregoś innego zmysłu wziął to, co kiedyś sądził albo mówił, i teraz jakoś w samym sobie ogląda obrazy pochodne tych rzeczy, o których wtedy sądził albo o nich mówił. Czy to się u nas tak nie dzieje?

Protarchos: Ależ i bardzo.

Sokrates: Nieprawdaż, obrazy sądów i słów prawdziwych są prawdziwe, a fałszywych — fałszywe?

Protarchos: Ze wszech miar.

Sokrates: Jeżeli to prawda, cośmy powiedzieli, to jeszcze i nad tym się w dodatku zastanówmy.

Protarchos: Nad czym?

Sokrates: Czy to tylko w związku z obecnymi i z minionymi rzeczami musimy takich rzeczy doznawać, a w związku z przyszłymi nie?

Protarchos: Ależ w związku z wszystkimi czasami tak samo.

Sokrates: Nieprawdaż, mówiło się przedtem o rozkoszach i o smutkach, które w samej tylko duszy mieszkają, że mogą się zjawiać jeszcze przed rozkoszami i cierpieniami przychodzącymi przez ciało; tak, że niekiedy cieszymy się naprzód i martwimy się z góry w związku z czasem przyszłym?

Protarchos: Najzupełniejsza prawda.

Sokrates: Czyż więc te litery i obrazki, któreśmy przed chwilą przyjęli, odnoszą się w nas tylko do czasu teraźniejszego i przeszłego, a do przyszłego już nie?

Protarchos: Ależ i bardzo.

Sokrates: Ty mówisz „bardzo”. Czy dlatego, że to wszystko są nadzieje, skierowane do czasu przyszłego, a nas