Podróż Polki do Persji - Maria Ratuld-Rakowska (biblioteka cyfrowa dla dzieci TXT) 📖

efendi (z tur.) — pierwotnie: pan, władca; później: dostojnik; następnie: osoba wykształcona, piśmienna; dziś: tytuł grzecznościowy odpowiadający polskiemu „pan”. [przypis edytorski]

56. grand — arystokrata hiszpański. [przypis edytorski]

57. tchaïkhaneh — dosłownie: dom herbaciany. [przypis autorski]

58. Armeńczyk — dziś Armeńczykami nazywa się obywateli Republiki Armenii, bez względu na ich pochodzenie, podczas gdy członków narodu, żyjącego nie tylko w tym państwie, nazywa się, zgodnie z tradycją, Ormianami. [przypis edytorski]

59. ogranicza się na jajkach i mleku — dziś popr.: ogranicza się do jajek i mleka. [przypis edytorski]

60. pustynia (daw.) — każde pustkowie niezamieszkałe przez ludzi, niekoniecznie pozbawione roślinności. [przypis edytorski]

61. skrofulicznie — w sposób charakterystyczny dla skrofułów, czyli gruźlicy węzłów chłonnych szyi, choroby objawiającej się obrzękiem i ropieniem węzłów chłonnych występujących na szyi, uaktywniającej się u osób żyjących w złych warunkach higienicznych, obecnie rzadko spotykanej. [przypis edytorski]

62. Ilidże — w dzisiejszej pisowni tureckiej: Ilıca, miejscowość ok. 15 km na zach. od Erzurum. [przypis edytorski]

63. Shan-in-Shan — król nad królami, jedno z niezliczonych, patetycznych określeń władcy Persji. [przypis autorski]

64. juhurt — kwaśne mleko. [przypis autorski]

65. Sivas — miasto w Turcji, nad rzeką Kizilirmak, stolica prowincji; od starożytności do czasu podboju tureckiego: Sebaste, Sebastia. [przypis edytorski]

66. zaczynając od armeńskiego miasta Sivas, dążąc dalej przez Erzerum i Bajazyd ku granicy Persji — wszystkie te trzy miasta uznawano dawniej za leżące w Armenii, krainie, która w minionych okresach historycznych obejmowała znacznie większe terytorium, niż zajmuje współczesna Republika Armenii. Pod koniec XIX w. płn.-wsch. część państwa osmańskiego tworzyło tzw. „sześć prowincji”, w których najliczniejszą grupą ludności byli Ormianie, począwszy od Sivas na zachodzie, aż po Erzurum i Vas na wschodzie; również obecnie trzy wymienione przez autorkę miasta znajdują się na terytorium Turcji, ale struktura ludności zmieniła się wskutek prześladowań na tle religijnym i narodowościowym. [przypis edytorski]

67. kurdzki — dziś popr.: kurdyjski. [przypis edytorski]

68. Medowie — lud indoeuropejski zamieszkujący w starożytności płn.-zach. Iran; w 616–609 p.n.e. w sojuszu z Babilończykami zniszczyli dominujące w regionie państwo asyryjskie i ustanowili imperium sięgające doliny rz. Kizilirmak w ob. Turcji; kilkadziesiąt lat później zostali pokonani przez spokrewnionych z nimi Persów pod wodzą Cyrusa II Wielkiego i już nigdy nie odzyskali niezależności; wg jednej z hipotez współcześni Kurdowie są potomkami Medów. [przypis edytorski]

69. bej (tur.) — wódz; także: tytuł nadawany możnowładcom i wyższym urzędnikom w państwach tureckich, w tym w Imperium Osmańskim. [przypis edytorski]

70. jatagan (z tur.) — broń sieczna średniej długości, o zakrzywionym ostrzu i charakterystycznej rękojeści, używana przez Turków, Arabów i Persów. [przypis edytorski]

71. nestorianie — wyznanie chrześcijańskie wywodzące się z poglądów chrystologicznych Nestoriusza (384–451), mnicha antiocheńskiego, który po objęciu urzędu patriarchy Konstantynopola zaczął podkreślać w kazaniach potrzebę rozróżniania odrębności boskiej i ludzkiej natury Chrystusa, m.in. krytykując termin Theotokos (gr.: rodzicielka Boga) jako mylący i proponując w zamian Christotokos (gr.: rodzicielka Chrystusa). Na soborze efeskim (431), zdominowanym przez biskupa Cyryla, patriarchę rywalizującej z Konstantynopolem i Antiochią Aleksandrii, Nestoriusza potępiono, usunięto z urzędu i wygnano. Prześladowani nestorianie uciekli do Persji, skąd prowadzili intensywną akcję misyjną na wschodzie, od Azji Środkowej po Chiny. [przypis edytorski]

72. Fra Diavolo (wł.: Brat Diabeł), właśc. Michele Pezza (1771–1806) — włoski bandyta, który podczas wojen napoleońskich stanął na czele neapolitańskiego ruchu oporu przeciwko okupacji francuskiej. [przypis edytorski]

73. furgondżi, arabatczi — woźnica furgonu, arabatu. [przypis edytorski]

74. burgund — francuskie wino z Burgundii. [przypis edytorski]

75. Eszel-Giejdas, której ortografii nie gwarantuję — w Imperium Osmańskim używano zmodyfikowanego alfabetu persko-arabskiego, stąd dla mało znanych miejscowości nie istniały ustalone sposoby zapisu ich nazw w językach europejskich i autorka zapewne starała się zapisywać je ze słuchu; obowiązujący obecnie w Turcji alfabet oparty na alfabecie łacińskim wprowadzono w roku 1929. [przypis edytorski]

76. Taher — dziś popr.: Tahir, w dystrykcie Eleşkirt, dawniej na szlaku z Erzurum do Persji, który przesunął się do doliny Şeryan, 3 km dalej na południe. [przypis edytorski]

77. pustynia (daw.) — każde pustkowie niezamieszkałe przez ludzi, niekoniecznie pozbawione roślinności. [przypis edytorski]

78. róża jerychońska — zmartwychwstanka, roślina pustynna, która w czasie suszy zwija gałązki, tworząc kulkę, niekiedy odrywaną przez wiatr od podłoża i toczącą się po pustyni, zaś w czasie deszczu z powrotem rozwija gałązki. [przypis edytorski]

79. Tell, Wilhelm — legendarny bohater szwajcarski; wsławił się tym, że wystawiony na próbę strącił strzałą z łuku jabłko położone na głowie swego syna, nie czyniąc chłopcu krzywdy. [przypis edytorski]

80. Eczmiadzyn — ob. Wagharszapat, miasto w Armenii, nad granicą z Turcją, 18 km na zach. od Erywania; znajduje się w nim najstarsza i najważniejsza świątynia ormiańska, będąca jednocześnie najstarszą katedrą na świecie, zbudowana w 301–303 n.e., zaraz po tym, jak król Tiridates III jako pierwszy władca w historii przyjął chrześcijaństwo. [przypis edytorski]

81. Karakilise — ob. Ağrı, stolica prowincji w Turcji, niedaleko od granicy z Iranem; używana w czasach osmańskich nazwa, oznaczająca „czarny kościół”, pochodziła od średniowiecznego kościoła ormiańskiego. [przypis edytorski]

82. mastyk — rodzaj anyżówki [dziś: mastika; red. WL]. [przypis autorski]

83. interlokutor (daw., z łac.) — rozmówca. [przypis edytorski]

84. czerwadar — przewodnik. [przypis autorski]

85. jenerał (daw.) — generał. [przypis edytorski]

86. Khoj — dziś popr.: Choj, miasto w Iranie, w prowincji Azerbejdżan Zachodni; ok. 200 km na płd.-wsch. od tureckiego Doğubayazıt (dawnego Bajazyd). [przypis edytorski]

87. Awandżyk — być może ob. Aşağıtavla, wioska w Turcji, ok. 20 km na wsch. od Doğubayazıt (dawnego Bajazyd). [przypis edytorski]

88. trepek — dziś popr. forma D. lm: trepków, obuwia. [przypis edytorski]

89. Tyflis — ob. Tbilisi, stolica Gruzji. [przypis edytorski]

90. aga (tur.) — tytuł dowódcy wojskowego lub urzędnika cywilnego w Imperium Osmańskim, w plemiennych społecznościach kurdyjskich: wódz lub naczelnik wioski; obecnie tytuł grzecznościowy w krajach muzułmańskich (odpowiednik: pan). [przypis edytorski]

91. czybuk (z tur.) — cybuch, długa część fajki łącząca główkę z ustnikiem; tu: fajka. [przypis edytorski]

92. złom — blok skalny, odłupany kawał kamienia. [przypis edytorski]

93. birun — część domu, zamieszkana przez mężczyzn. [przypis autorski]

94. kebaby — kawałki baraniny pieczonej na rożenkach. [przypis autorski]

95. czadur — [dziś popr.: czador; red. WL], płaszcz jedwabny u kobiet z wyższej sfery, kretonowy lub satynkowy u biednych; zawsze czarny lub ciemnogranatowy. Nie wolno im wychodzić bezeń na ulicę. Nałożony na głowę, do stóp samych spada. [przypis autorski]

96. szarawary — szerokie, długie, bufiaste spodnie noszone na Wschodzie. [przypis edytorski]

97. Frengistan — Europa. [przypis autorski]

98. kohol a. kohl (z ar.) — czarny kosmetyk do makijażu wyrabiany na bazie sproszkowanego antymonu; używany w starożytnym Egipcie, początkowo stosowany jako środek ochronny i leczniczy na choroby oczu, rozpowszechniony na Bliskim Wschodzie, w Azji i Afryce. [przypis edytorski]

99. szirini — słodycze, przeważnie cukierki. [przypis autorski]

100. frengi a. ferengi — cudzoziemiec, Europejczyk [od zniekształconej nazwy „Franków”, tj. chrześcijan z Europy Zachodniej, z którymi muzułmanie stykali się od średniowiecza; red. WL]. [przypis autorski]

101. snać (daw., gw.) — widocznie, najwyraźniej. [przypis edytorski]

102. Insz-Allah — Jeśli Allah pozwoli. [przypis autorski]

103. toman — pięć franków. [przypis autorski]

104. Urmiak — dziś popr.: Urmia, bezodpływowe, słone jezioro w płn.-zach. Iranie, na Wyżynie Armeńskiej; największe jezioro w kraju. [przypis edytorski]

105. walliet — następca tronu. [przypis autorski]

106. Chardin, [Jean] (1643–1713) — podróżnik francuski, autor najobszerniejszego dzieła o Persji, pełnego ciekawych szczegółów o życiu i obyczajach narodu. [przypis autorski]

107. Dżulfa — dziś popr.: Dżolfa, miasto w płn.-zach. w Iranie, nad rzeką Araks, na granicy z Azerbejdżanem, gdzie po drugiej stronie rzeki rozciąga się miasto Culfa. [przypis edytorski]

108. vulgo (łac.) — pospolicie, powszechnie (zwany). [przypis edytorski]

109. meczet niebieski (...) wzniesiony przez szacha Alego — w rzeczywistości Błękitny Meczet został wzniesiony w 1465 przez turkmeńskiego władcę Dżahanszaha, w 1780 został zniszczony przez trzęsienie ziemi, ocalało tylko monumentalne wejście; zupełnie inną budowlą jest tzw. Meczet Aliszaha (lub Alego Szaha), zwany też Łukiem Aliszaha, pochodzący z lat 1318–1339, z czasów panowania z mongolskiej dynastii Ilchanidów, który pierwotnie miał się składać meczetu, przylegających bibliotek, rozległego dziedzińca i mauzoleum, jednak zawalenie się głównego sklepienia przerwało budowę, a w XIX w. został przekształcony w miejski fort z dobudowanymi obiektami wojskowymi. [przypis edytorski]

110. majolika — ceramika pokryta kolorową polewą ołowiowo-cynową. [przypis edytorski]

111. Ispahan (daw.) — dziś popr.: Isfahan, trzecie co do wielkości miasto Iranu, ok. 340 km na płd od Teheranu; stolica prowincji. [przypis edytorski]

112. Frengistan — Europa. [przypis autorski]

113. hakim-baszi-czeszm — dosłownie: doktór główny oczu. [przypis autorski]

114. Abbas Wielki (1571–1629) — znakomity administrator i wojownik. [przypis autorski]

115. góra Szabli czy Szybli — Sabalan, nieaktywny wulkan w paśmie górskim Małego Kaukazu, trzeci z najwyższych szczytów w Iranie (4794 m n.p.m.). [przypis edytorski]

116. Mianeh, Zendżan, Kasbin — dziś popr.: Mijane, Zandżan, Kazwin; miasta na trasie Tabriz–Teheran, dzielące ją na mniej więcej równe odcinki. [przypis edytorski]

117. chimera — w mit. gr. potwór z głową lwa, ciałem kozy i ogonem węża; w sztuce i archit.: motyw dekoracyjny w postaci fantastycznego, dziwacznego zwierzęcia. [przypis edytorski]

118. kiefsz — obuwie. [przypis autorski]

119. engur — winogrona. [przypis autorski]

120. Tahmasp I (1524–1576) — szach Persji (od 1524), najdłużej panujący z dynastii Safawidów. [przypis edytorski]

121. meczet Szach — bardziej znany pod nazwą meczet al-Nabi (Masdżed al-Nabi, meczet Proroka) lub Masdżed-e Soltani (meczet Królewski). [przypis edytorski]

122. rozbójnicy, należący do sekty nabateńczyków (koczujące plemię arabskie) — mowa o nizarytach, skrajnym odłamie muzułmańskich ismailitów, któremu udało się zbudować na terenie Iranu własne państwo z ośrodkiem w twierdzy Alamut (ok. 1090–1273), na wsch. od Kazwinu. W 1140 zdobyli górską twierdzę Masjaf w Syrii. Kiedy przywództwo nad nizarytami syryjskimi objął Raszid ad-Din Sinan, zasłynęli wśród krzyżowców jako nieustraszeni zabójcy, „asasyni”, dokonujący zamachów na przeciwników politycznych. [przypis edytorski]

123. le Vielz de la Montagne qui avait à nom Alasdin (fr.) — Starzec z Gór, którego nazywają Alasdin. [przypis edytorski]

124. Et fut occis le vièux qui avoit à nom Aladin avec tous ses hommes (fr.) — I został zabity starzec noszący imię Aladyn ze wszystkimi swymi ludźmi. [przypis autorski]

125. tachtarawan — lektyka niesiona przez konie lub muły. [przypis autorski]

126. czapar-khankh — czapar: poczta, khaneh: dom. [przypis autorski]

127. Salazan — dziś popr.: Sabalan, nieaktywny wulkan w paśmie Małego Kaukazu, ok. 200 km na wsch. od Tebrizu, trzecia co do wysokości góra w Iranie. [przypis edytorski]

128. ferrasz — sługa konny torujący drogę przed panem. [przypis autorski]

129. Elburs — pasmo górskie w płn.-zach. części Wyżyny Irańskiej, którego najwyższym szczytem jest Demawend. [przypis edytorski]

130. Szach-Abbad, właśc. Sa’adabad — zespół pałacowy ok. 18 km na płn. od centrum Teheranu; złożony z kilkunastu budynków, założony w czasie panowania dynastii Kadżarów, rozbudowywany w czasach dynastii Pahlawich; obecnie większość budynków mieści muzea. [przypis edytorski]

131. Fet-ali-szach — dziś popr.: Fath Ali Szah Kadżar (1797–1834). [przypis edytorski]

132. Derwaseh Kasbini — Der: drzwi, waseh: otwarte. [przypis autorski]

133. Hussein, właśc. Sultan Husajn (1668–1726) — ostatni władca Persji (1694–1722) z dynastii Safawidów; pod koniec jego panowania doszło do powstania Pasztunów w Afganistanie: oddziały afgańskie zdobyły Isfahan, Sultan Husajn abdykował, a przywódca powstańców obwołał się szachem. [przypis edytorski]

134. Sofi, właśc. Safawidzi — szyicka dynastia wywodząca się ze wschodniej Anatolii, panująca w Iranie w latach 1501–1736. [przypis edytorski]

135. Kadżarowie — perska dynastia pochodzenia turkmeńskiego, władająca Iranem w latach 1794–1925; obalona w 1923 z inspiracji Wielkiej Brytanii przez Rezę Szaha, założyciela dynastii Pahlawi. [przypis edytorski]

136. Aga-Mohammed-Khan, właśc. Agha Mohammad Chan Kadżar (1742–1797) — założyciel dynastii Kadżarów w Iranie; jako przywódca jednego z plemion turkmeńskich, wykorzystując wewnętrzny chaos w państwie, wszczął rebelię przeciwko rządzącej ówcześnie dynastii Zandów, zakończoną jego zwycięstwem w 1794. [przypis edytorski]