Żywot człowieka poczciwego - Mikołaj Rej (gdzie można za darmo czytać książki txt) 📖

który się ni nacz dobrego przygodzić nie może. Abowiem człowiekowi poczciwemu, acz się i takie, i owakie przypadki w nim mieszać muszą, tedy nic nie jest potrzebniejszego, jedno aby cnota święta jako pani a wielka królowa pospołu z rozumem wszystkiemu rozkazowała.

Bo patrz, iż wszytki smysły nasze barzo uniosłe są, a barzo są ku każdej rozkoszy z przyrodzenia przychylne. Patrz, jako się oko kocha, gdy co pięknego po swej myśli widzi, a serce mu tego iście wiernie pomaga. Patrz, jako się ucho cieszy, kiedy co pięknego albo wesołego słyszy. Patrz, jako się język kocha, kiedy mu co wdzięcznego smakuje. Jako się też nosek kocha, kiedy go jakie wdzięczne perfumy albo wonności zalecą. Także i rączka, i nóżka, kiedy się czego wdzięcznego dotyka. A to wszytko mądremu a rozważnemu nic nie szkodzi, bo tego obyczajnie a rozumem używa. Ale wszetecznemu a bezrozmyślnemu każda z tych namniejsza rzecz wiele zaszkodzić może, gdy tego niepomiernie a nierozmyślnie używa. Bo mu z tego albo sprośna utrata, albo marna niemoc, albo prędka śmierć umnożyć się musi. Bo kto się nierozmyślnie na swobodę tego świata puści, równie jako nierozmyślny marynarz na morze, ani wie, gdzie się o skałę otrąci albo w zawrot1564 wpadnie. Ale człowiek rozważny już sobie i czas, i przypadek każdy wszytkich tych uniosłych umysłów swoich tak uważy i tak ich używa, jakoby mu nigdy nic ni na czym nie zaszkodziły. Bo ktoć chce niedźwiedzia albo wieprza ułowić a rozkosz z tego mieć, pewnie też musi boku albo goleni nadstawić. Takżeć też ten kto nierozmyślnie chce świata tego używać, także też boku i głowy często nadstawić musi. Bo tam i prędka zwada, i prędkie każde niebezpieczeństwo często a gęsto zamnożyć się musi.

12. Zabawiony światem, mało się na co przygodzi

A na koniec każdy taki zabawiony tym światem, który opuściwszy wszytko, tylko jak błędny błąka się za wszetecznościami jego, powiedz mi, jeśliże się też kiedy do czego dobrego przygodzić może? Bo go ani Bogu, ani ludziom, a na koniec ani sobie. Bo już sam nie swój, jako stara przypowieść, połowica diabłowa. Azaż on je, kiedy chce? Albo śpi, kiedy chce? Albo idzie tam, gdzie chce? Jedno tam, gdzie go czas a swawola, a swowolne towarzystwo zawlecze. Azaż się też Bogu w co przygodzić może? A on Go i do roku czasem nie wspomienie, a pewnie drugi i owę pospolitą modlitwę, co ją pacierzem zową, nie wiem, aby umiał. A w kredzie1565 tam dalej nic nie wie, jedno po Piłata, pewnie o grzechów odpuszczeniu ani o wiecznym żywocie nic nie myśli, tylko że się wżdy miłosiernymi uczynki czasem aż do północy zabawi. Nuż jeśli się też ludziom w co przygodzić1566 może, patrzaj, azaż co poradzić umie? Bo jest silny prokurator1567. Azaż kogo czym ratuje albo komu pieniędzy pożyczy? Bo chłop zawżdy przy groszu. Azaż on rzeczypospolitej co posłużyć może? Albo sobie wżdy jaką pamiątkę udziałać może? Bo silny filozof. Azaż jakiego słusznego gospodarstwa albo około siebie jakiego porządnego postanowienia użyć może? Bo wielki sprawca1568. Owa gdzie go kolwiek obrócisz, tedy jest podobien ku owej nadętej pile1569, co się tłucze od ściany do ściany, kiedy za nią szaleńcy biegają.

Przydzieli1570 też jaka potrzeba rzeczypospolitej, a w cóż się przygodzi? Kiedy nie wie nic, nie umie nic, nie widał nic, nie ma też o czym ani na czym, jedno biega jako zatrwożona koza, kiedy ją wilk goni a z lasa się wyrwie. A ów poczciwy, ćwiczony, trzeźwy, rozważny wżdy albo bywał, albo czytał, albo się zawżdy między ludźmi pytał, już ochotniejszy, już chciwszy i gotowszy, już go jako wołu do jarzma pociągać nie trzeba, bo się ku każdej potrzebie sam jeszcze k’temu wpraszać będzie. A tak wielka to jest rzecz kto swe poczciwe czasy a przeminęłe lata rozważnie a roztropnie wychowa aż do szedziwości swojej. Ku której gdy już przydzie, miło mu, iż je sobie wspomina a przed swe oczy przekłada, i jużby go musiał jaki wstyd w oczy kłuć, wspomionąwszy czasy swe poczciwe, jeśliże je w statecznym rozmyśle a w słusznej powadze wytrwał, aby miał starość swą podać na jakie wszeteczne a złe obyczaje.

13. Poważny stan niczym zetrwożon być nie może

Abowiem poczciwy a rozważny człowiek a serca zawżdy wspaniłego, jest podobien ku onemu pięknemu drzewu między drobną szeliną1571 stojącemu, na którym i ptacy się gnieżdżą, i pczoły osiadają, i pod nim się rozliczne źwirzęta chłodzą, i na wiele rzeczy przygodzić się może. Ale naszy szelinarze1572 i niczemu się nie godzą, i mało ich znać, i w niwecz się obracają. Bo się już ów ani strachu, ani żadnego niebezpieczeństwa nie boi, a oczy swoje wzgórę zawżdy jako jeleń rogi podnosi, wszędy znaczny, wszędy sławny, szczęście u niego jako rój pczół, który gdy do kogo przyleci, wolno mu zasię i osieść, i odlecić. Dobra swego od Boga nadanego poczciwie używa, ani się z nim nie kurczy, ani go też marnie rozprasza. Bo acz to jest prawda, iż nie jest taki żadny, gdy mu co przypadnie od szczęścia, aby go to mierzieć1573 miało, ale tego różno już od innych używa, bo pobożnie, poczciwie, a z bojaźnią bożą, a tam to obraca, gdzie ma być słusznie obrócono, nie tam, gdzieby tego potym z pośmiechem ludzkim a ze złą sławą i z lekkością użyć miał.

Abowiem to jest prawda, iż zawżdy lepiej jechać na koniu niżli piechotą iść; lepiej mieć białą koszulę niżli brudną; lepsze zawżdy wino niż woda. Także też każdy woli się dobrze mieć niżli źle. Ale każda rzecz, na koniec i bogactwo, gdy go kto źle a niepomiernie używa, tedy się zawżdy w gorsze niż w lepsze obrócić może. A wszokoż wspaniły a poczciwy umysł, chociaj na równej rzeczy przestanie, przedsię on pomiernej majętności swej zawżdy z weselszą myślą użyć może niżli bogacz albo łakomiec, albo frasowny, albo też marnie utratny. Abowiem wszytko mu równo, wszytko mu zielono, a wszytko mu za jedno, co mu kolwiek od szczęścia przypadnie, tak złego, jako dobrego. Bo jeśli dobrego co, tedy tego pomiernie używa i pomiernie się z tego cieszy; jeśliże też co złego, tedy ona stateczna a poważna myśl jego nigdy się ni ocz zatrwożyć nie może, tylko czeka z nadzieją, co Pan Bóg dalej będzie czynić raczył. Bo wie, iż jeśli zachowa wiarę a stałość swą ku Panu swemu, iż ku lepszemu końcowi wszytko zawżdy obrócić umie, kiedy raczy. A jako Dawid, gdy go Absalon, syn własny, chciał z państwa wygnać, nic się nie zatrwożył ani się z tego zafrasował, powiadając, iż: „najdzie Pan zawżdy drogę do tego, jeśli mię na mym miejscu zostawić będzie raczył”.

Bo patrz, gdy hetman jaki zacny po jakim sławnym zwycięstwie więźnie wiedzie, działa przed nim toczą, chorągwie niosą, nie może być, aby z tego wielkiej radości użyć nie miał. Gdy się też zasię potrafi, iż mu wojsko porażą, także działa i chorągwie pobiorą, nie może to być, aby też wielkiej żałości z tego tajemnej mieć nie miał. A wszakoż jednak obojga tego tak na jaśnią nie ukaże, jako właśnie na umyśle ma. Bo jeśli mu winszują za zwycięstwo, tedy pięknie a pomiernie powieda, iż: „nie ja, ale Pan Bóg to sprawić raczył”. Jeśli go też żałują po przygodzie, tedy sobie przed się dobrze tuszy, myśli zatrwożonej nigdy nie okaże, powiedając, iż: „kto na koniu, ten pod koniem czasem być musi, tak była Pańska wola za grzechy nasze, ale kto zasmucił, dali Bóg to w rychle oglądamy, iż zasię pocieszyć będzie umiał”.

Także też stateczny a poczciwy człowiek i z szczęścia, i z nieszczęścia nigdy się leda wiatrowi unieść nie da, wszytko mu równo, a zawżdy sobie będąc dobrą nadzieją utwierdzony, dobrze tuszyć musi, a zawżdy bezpiecznych a wesołych używa czasów swoich. Abowiem to jest poważnemu nauczciwszy przypadek, aby około niego wszytkim sprawam jego cnota z rozumem rozkazowała, a iżby on wszytko opanował około siebie, a żadnej rzeczy aby się nigdy opanować nie dopuścił. Abowiem cnota, iż jest z nieba, zawżdy też jako niebo w koło się toczyć musi, upatrując w każdym poczciwym stanie, kto jej rady używa, czego by zawżdy poprawić a pochędożyć miała.

Abowiem ci pieszczoszkowie, co je fortuna opanowała a co je rozpieściła, nigdy nie mają nic pewnego a nic gruntownego około siebie, a na poły z pośmiechem o każdą się rzecz pokuszają. A równie gdy co poważnego chcą zacząć, tak im to przystoi, jakoby głupi hawerz1574, kiedy by chciał drewnianą motyką twardą skałę łamać, albo puszkarz1575, który by chciał twardego zamku grochem strzelając dobywać, albo krawiec, co by chciał z papieru opończą uczynić1576. A przedsię sobie lepiej tuszą i lepiej się im ich sprawy podobają, niźli tych pomiernych a uważnych ludzi. I owszem, jeszcze z ich stanów i z ich żywotów się pośmiewają, powiedając, iż ci niczegoj dobrego nie używą, ani wesela, ani krotofile żadnej. Ano, by się obaczyli, jeśli podobne ich krotofile ku tamtych krotofilam, zeznaliby sami, by się temu dobrze przypatrzyli, iż daleko oni lepszych, poczciwszych i weselszych krotofil używają niżli ów, co na upstrzonym koniku po polu biega, a po chwili za sobą nogę wlecze, albo ów, co trąbkę na szyi powiesiwszy, w lesie niedźwiedziowi albo wieprzowi zabiega, aliści po chwili z odartym bokiem albo z złamaną ręką, albo z podbitym okiem jedzie, abo ów, co się opiwszy, przewraca a jęczy, a dwa palce sobie w gębę tka, aby co rychlej skwarnę1577 zrzucił.

Więc by kto rzekł, a także się tu już tylko na tę cnotę a na ten pomierny żywot wszytko oglądając: „Już niczegoj dobrego użyć nie mamy, tedy by już lepiej zarazem albo barnadynem, albo kartuzem zostać?”. Bo jeśli tylko na ten spokojny a na ten pomierny żywot oględać się będziemy, tedy już tak musielibychmy oblec wszyscy jako dzicy wieprzowie w lesie, ani do rycerskich rzeczy, ani do spraw rzeczypospolitej już by nikogo nie było.

Ale słuchaj, iż tu nie to pomiernym żywotem zowę, aby się już w niwecz przygodzić nie miał, i owszem, się do każdej rzeczy więcej przygodzi niżli ten wszeteczny, który jednego zaśpi, drugiego, zabawiony będąc figlmi swymi, snadnie zapomnieć może. Ale rozważny człowiek jeśli się uda na rycerski żywot, tedy wszytko rozmyślnie, roztropnie, trzeźwie, w każdej rzeczy baczeniem i uważeniem około siebie sprawuje. A nim wszeteczny, opity a niedbalec oczy sobie przedrze, tedy już ów wszytko nadobnie, porządnie około siebie postanowi i biesiady przedsię, i krotofile poczciwej lepiej daleko niżli ów, po woli1578 sobie użyć może. Aleć ja poczciwym a spokojnym żywotem zowę, gdy kto w każdym stanie i w każdej sprawie swej roztropnie, statecznie a poczciwie wszytko około siebie stanowi. Nie to, aby tylko miał próżnując leżeć jako wieprz w karmniku albo pies na śmieciu.

Także też i do spraw rzeczypospolitej lepsze są bacznego a uważnego człowieka trzeźwego a zwyczajnego pięć słów, niżli owego nikczemnika a niedbalca, co nic ani widał, ani słychał, tylko że swe czasy jako pajęczynę po wiatru rozpuścił, by cały dzień jako kokosz na gniaździe krokorał. Bo ów, chociaj nie z prawa, ale radą, pismem a roztropnym rzeczy przyszłych rozważeniem siła poczciwy człowiek może ku dobremu rzeczypospolitej posłużyć a mało nie wiecej niż ów, co piórkiem czubek nastrzępiwszy jako kania po polu lata. Bo by też był i namężniejszy nic po tym, jeśli dobrej sprawy a opatrzności nie będzie. Bo nie darmo mędrcy napisali: Frustra sunt arma foris nisi sint consilia domi, to jest: „Próżno się na polu wadzisz, jeśli doma nie uradzisz”. A mądrzy walecznicy, zawżdy siwe a poważne ludzi, którzy i widali, i słychali, i czynili, tedy na lektykach albo na kolebkach1579 każą za wojski wozić a ich rady a pamięci używają. A tak próżnoć to inaczej szacować, co nie jest rozumem zafarbowano a cnotą na ocel1580 nie zakowano, trudno to słusznie ma być pochwalono. Bo dawna to jest przypowieść: Diu delibera et cito fac, to jest: „Kiedy co masz prędko czynić, trzeba się dobrze rozmyślić”. Nie darmo ono Aleksander Wielki powiadał, kiedy Dariusa poraził i miał w więzieniu matkę jego, a gdy ją przyszedł nawiedzać, był też z nim Efestion, pan jego radny, a iż był urodziwszy niż Aleksander, upadła u nóg jego; potym się obaczywszy, wstydała się za to, Aleksander jej powiedział: „iżeś nic nie wykroczyła, bo też to jest jako drugi Aleksander”.

A tak niech się nikt nie chlubi możnościami swymi, iż się go ludzie boją, bo to stara przypowieść: „Kogo się ich wiele boi, musi się też on wielu bać”, bo już też wszyscy nań czyhają. Niech się żaden nie chlubi zacnością narodów swych, wszytko to nic, jeśli się około niego samego ty zacności nie okazują. Niech się nie chlubi nikt bogactwem, bo to wszytko plewy, kto tego niepomiernie używa, a iż u tego nie będzie cnota szafarką a rozum podskarbim, tedy się to prędko jako dym albo popiół przed dom wysypany rozleci, kiedy ji wicher rozpłoszy. Ale kto się ma słusznie chlubić, chlubże się nadobnymi cnotami, a umiej je w sobie i miarkować, i okazawać. Chlubże się poczciwym a pobożnym żywotem swoim, abyś się nikomu sądzić ani szacować nie dał, a sam się nadobnie z każdym i z sobą o wszytko rozsądził. Acz to trudny węzeł na każdego samego siebie poznać, a siła w tych dwu słowiech starzy mędrcy