Agaj-Han - Zygmunt Krasiński (cyfrowa biblioteka .TXT) 📖
Choć tytułowa postać, tatarski chłopak, Agaj-Han, to „dziecię wyobraźni” autora, swoją romantyczną powieść historyczną Zygmunt Krasiński oparł na faktach z awanturniczych dziejów tzw. Dymitriad, w które poważnie był zaangażowany zarówno król polski, jak również kilka magnackich rodów Rzeczpospolitej, a wśród nich przede wszystkim Mniszchowie.
Na czołową postać zarówno „poematu polskiego” (tymi słowami określa Krasiński swoje dzieło) wysuwa się Maryna carowa. Rzeczywiście, czwarta córka ambitnego wojewody sandomierskiego, Jerzego Mniszcha, która miała służyć za rodzaj narzędzia polityki wschodniej króla oraz za zakładniczkę awansu społecznego swej rodziny, wyemancypowała się z tych ról — i to niewątpliwie wydobył autor Agaj-Hana.
Marianna Mniszchówna, na mocy kontraktu zawartego w 1604 r. między jej ojcem a Dymitrem Samozwańcem (rzekomo cudownie ocalałym synem Iwana IV Groźnego, ostatniego z dynastii Rurykowiczów), miała zostać żoną tego ostatniego w razie zdobycia przezeń tronu rosyjskiego; w zamian przyszły teść miał uzyskać milion złotych polskich, księstwo siewierskie i smoleńskie, zaś Maryna m.in. księstwa: pskowskie oraz nowogrodzkie. Kiedy 30 czerwca 1605 r. Dymitr Samozwaniec I objął władzę, Maryna wyruszyła do Moskwy w charakterze narzeczonej cara, uzyskawszy zgodę króla polskiego na małżeństwo i poślubiwszy Dymitra per procura 27 listopada 1605 r. w Krakowie w obecności m.in. króla Zygmunta III Wazy, królewicza Władysława Wazy i nuncjusza apostolskiego. Przybywszy do Moskwy, 18 maja 1606 r. Maryna została koronowana na carycę w Soborze Uspieńskim na Kremlu (pierwszy w historii Rosji przypadek koronacji kobiety), a następnie patriarcha moskiewski Ignacy udzielił Dymitrowi i Marynie ślubu w obrządku bizantyjskim (Dymitr uprzednio, przebywając w Polsce, przeszedł na katolicyzm). Panowanie tej pary trwało niewiele dłużej niż obrzędy weselne. Już 27 maja 1606 r. doszło do zamachu stanu, Dymitr Samozwaniec został zamordowany, jego ciało spalono, a prochy wystrzelono z armaty ustawionej pod Kremlem, carem został Wasyl IV Szujski, zaś Maryna wraz z ojcem przebywała uwięziona w Jarosławiu jako zakładniczka do 1608 r., kiedy to na mocy rozejmu między carem Rosji a królem Rzeczpospolitej Polskiej Mniszchowie odzyskali wolność i otrzymali prawo wyjazdu z Rosji. Jednakże wojewoda sandomierski postanowił nie wracać do kraju, lecz przyłączyć się do II Dymitriady, prowadzącej właśnie oblężenie Moskwy. Przekonał córkę, aby „rozpoznała swego męża” w Dymitrze Samozwańcu II (zw. Łżedymitrem a. łotrem tuszyńskim), co nastąpiło 20 września 1608 r. w obozie wojskowym w Tuszynie (następnie doszło do potajemnego ślubu Maryny i Dymitra w obecności bernardyna Antoniego Lubelczyka). W rewanżu Dymitr Samozwaniec II zobowiązał się wypłacić ojcu Maryny 300 tysięcy rubli i ofiarować 14 miast na pograniczu z Rzeczpospolitą. W 1610 Łżedymitr uciekł z obozu tuszyńskiego do Kaługi, nie potrafiąc zapanować nad zaciężną armią. Maryna przejęła kontrolę nad obozem, a wobec masowej dezercji udała się do obozu Jana Sapiehy. Po odbudowaniu przez Łżedymitra armii powróciła do męża i udała się z nim ponownie pod Moskwę. Jednocześnie wojska polskie, wykorzystując fakt podpisania przez cara Wasyla IV Szujskiego sojuszu ze Szwecją, będącą w stanie wojny z Polską, wkroczyły pod wodzą hetmana Żółkiewskiego do Rosji, zadając jej armii dotkliwą klęskę w bitwie pod Kłuszynem; bojarzy moskiewscy podpisali wówczas z hetmanem Żółkiewskim umowę, w zamian za pomoc wojsk polskich w wyparciu Samozwańca II spod Moskwy, zobowiązując się uznać królewicza Władysława Wazę za cara Rosji. Dymitr Samozwaniec II zbiegł do Kaługi nad Oką, gdzie 21 grudnia 1610 r. został zastrzelony w saniach przez Tatara Piotra Urusowa, który zemścił się za wcześniejsze uwięzienie i biczowanie. Maryna znalazła się w nader trudnej sytuacji: utraciła kontrolę nad armią II Dymitriady, nie chciała jednak iść na ustępstwa wobec króla polskiego i wracać do Rzeczypospolitej, postanowiła walczyć o władzę dla siebie. W 1611 r. urodziła syna, Iwana Dymitrowicza, i związała się z atamanem Kozaków dońskich, Iwanem Zaruckim. Z nowym mężem stworzyła państwo kozackie w rejonie południowego dorzecza Wołgi, ze stolicą w Astrachaniu, skąd prowadziła wojnę przeciwko odradzającemu się Carstwu Rosyjskiemu. Dążyła do osadzenia swego syna na tronie Rosji. W 1613 roku sobór ziemski wybrał carem Michała I Romanowa oraz na mocy uchwały Marynie i jej synowi odmówił wszelkich praw do tronu. W maju 1614 r. w Astrachaniu wybuchł bunt wojska, Zarucki wraz z Maryną i Iwanem Dymitrowiczem musieli salwować się ucieczką, jednak zostali pojmani. Z rozkazu cara Michała I ataman kozacki został podczas publicznej egzekucji w Moskwie wbity na pal, trzyletni Iwan Dymitrowicz powieszony, a Maryna uwięziona w baszcie kremla w Kołomnie, gdzie zmarła wiosną 1615 r.
Z opowieści tej, spływającej krwią i pulsującej od zmieszanych żądz posiadania oraz władzy, Krasiński, zgodnie ze swym szczególnym uzdolnieniem, stworzył historiozoficzną gigantomachię, opowieść o zmaganiu się sił duchowych Zachodu i Wschodu (lustrzane odbicie tej wizji historycznej stanowiła wydana w tym czasie powieść Michaiła Zagoskina, koncentrująca się również wokół 1612 roku, pt. Jerzy Miłosławski). Krasiński pisał Agaj-Hana w cieniu klęski powstania listopadowego (od października 1831 do stycznia 1832 roku), przenosząc się w wyobraźni do „czasów, gdy moi przodkowie pustoszyli Moskwę, a Polka, która później miała zginąć w pustyniach azjatyckich, zasiadała na tronie carów” (jak donosił w liście do przyjaciela, Henry'ego Reeve'a). Zwracał też uwagę na nowatorstwo stylu i formy dzieła: istotnie, jest ono przede wszystkim łańcuchem nasyconych emocjonalnie i malarsko obrazów; i choć wówczas daleko było nawet do urodzin braci Lumière — fantazja o carowej Marynie Mniszchównie, dzielnym atamanie Zaruckim i szalonym z miłości Agaj-Hanie ma budowę filmową.
- Autor: Zygmunt Krasiński
- Epoka: Romantyzm
- Rodzaj: Epika
Czytasz książkę online - «Agaj-Han - Zygmunt Krasiński (cyfrowa biblioteka .TXT) 📖». Wszystkie książki tego autora 👉 Zygmunt Krasiński
Zarucki sam jeden pozostał na murze; przez chwilę spozierał na zabitą starszyznę wkoło bez żalu, bez litości, wzrokiem, jakim się na powszedni chleb patrzy; potem pobiegł przez baszty i zakręty ku wieży, bo tam wołało go coś mocniejszego od powinności żołnierza. —
Krótka, ale trudna była droga. Sam ją odbywał, bo wiedział, iż jedno52 tym sposobem ujdzie baczności wrogów; walczyć musi co chwila z trupami, rozrywać ich gęstwinę, by łatwiej przejść było, zrzucać je na dziedzińce, na głowy wrogom, którzy tam krzyczą i hasają z pochodniami, szukając wdowy po Samozwańcze; tu i owdzie przeskakiwać przerwy od kul wyłamane, zataczać się po odłamkach pancerzów, hełmów i szabel; lecz im więcej przeszkód, tym srożej wre mu w piersiach chęć dostania się do wieży. Ciągnie go do jej szczytu siła niepojęta, która wszystko insze z mózgu ruguje; jeden tylko tam obraz pani urodziwej zawiesza i kołysze na falach krwi do czoła bijącej.
Doszedł piętra równego z murem, w tej samej chwili, kiedy Moskwa wybijała bramę dolną pod spodem. Ramieniem uchwycił się galerii nad głową, odparł mur stopami, zawisł chwilę w powietrzu, na jednej dłoni dźwigając ciężar i zbroi, i ciała, drugi raz podskoczył i stanął na schodach. — Biegł potem na górę, tak jak zwykle biegał na koniu po stepie. Biegł, a czasami odwracał głowę, aż tu z okien zamkowych połyski pochodni tańcują na wsze strony, przez szyby znać to oręże, to kołpaki; na dziedzińcach u dołu czarna tłuszcza to pcha się ku wieży, to odstępuje jak potok odparty skałą, a wracający do szturmu na skałę; kagańce gasną, to znów się zapalają, iskry od nich sypią się na ziemię, dym bucha w powietrze, a niebo iskrzy się gwiazdami, a księżyc jak bryła lodu wschodzi nad dalekim borem.
Dopadł ostatniego piętra, kiedy już kroki zbrojnych głucho rozlegały się po wieży, dochodząc od dołu, co chwila podnosząc się w górę. Tam w komnacie strzelnicami za dnia, a teraz jedną lampą oświeconej siedziała carowa z berłem w ręku, z koroną na głowie. Dworzanie ją odbiegli. Dwie służebne panny, Polki, i jeden tylko Agaj-Han przy niej — w tej stanowczej godzinie.
Z szablą dobytą, z obnażonym czołem, krwią oblany, Sahajdaczny rzucił się przed oblicze pani i wskazał znakiem, iż wszystko stracone, ale zarazem wzrok jego zapalił się ogniem, jak gdyby gońcem był zwycięstwa, bohatyrem wygranej.
— Toż waszmość nie taki wypadek z bitwy zwykłeś dawniej donosić wielkiemu kniaziowi, ale wdowie wolno, jako słabej, niemściwiej białogłowie. Broń mnie waszmość, dopóki kroplę krwi masz w żyłach, lub jeśli bronić mnie odpadła cię już ochota, pożycz szabli i bierz naukę, jako polska szlachcianka walczyć za swe prawa umie! —
Wypił ten puchar goryczy Zarucki z stałością męża przeświadczonego, że powinności dopełnił; nic więc nie odpowiedział, ale zastawił drzwi ciałem i rękę wyciągnął wśród ciemności nad schodami, czekając pierwszego, co się nawinie, ostrzem swojego pałasza. Śmiech szyderczy rozległ się z tyłu, a on wwiercił mu się głębiej w duszę niż słowa Maryny, bo to był śmiech dziecka, śmiech Agaj-Hana. Tymczasem turkoty i hałasy się powiększają od spodu wieży, słychać następnie, jako schody jęczą pod stopami zbrojnych, jako rygle, zawiasy, podwoje pękają pod młotami, pod toporem; coraz wyżej nad ziemią, coraz bliżej do nich. Szukali carowej po zamku całym; nie znaleźli — więc idą ku ostatniemu jej schronieniu, a z zewnątrz szum tysiąca głosów przebija mury i przylatuje konać u stóp Maryny; potem kiedy coraz bliższy, już nie kona, ale każdą wypadając strzelnicą, hasa w komnacie, o sklepienie się przedłuża, odbija.
Była to chwila milczenia, w której u każdego serce drży, dreszcz biega po ciele, niepewność, co trapiła przez dzień cały, zamienia się w konanie, które męczy piersi, oddech przerywa, coraz mocniej, coraz mocniej ściska za gardło, a słabe mózgi wszelkiej myśli pozbawia. Kto w takiej chwili zachowa przytomność i odwagę, kto jeszcze zdoła szablę trzymać jak zazwyczaj, bez omdlewań bojaźni w palcach, bez dławień rozpaczy wokoło rękojeści, kto ni oczów nie przymruży dla uniknienia widoku, ani ich wyrzuci na wierzch jak szalony, by patrzeć bez zmysłów, ten jest mężem okrom53 wątpliwości. Takowym ukazał się Igor Zarucki. Z nogą naprzód podaną, z wyprostowanym ciałem, z pewnością, że pierwszego i drugiego zabije, z pewnością, że potem sam legnie, a może i z ufnością w zwykłe szczęście, z pałaszem w dłoni, jakby pałasz i dłoń jedną kością były, z lekką paiżą54 w lewej ręce stał w podwojach, zasłaniając komnatę całą, i zdawało się po jego wzroku wyniosłym, wyzywającym niebezpieczeństwo z cienia, że w sercu żołnierskim ta chwila jeszcze rozkoszą była. Na licach Maryny zaczyna się słabość niewieścia przebijać. Jej towarzyszki, klęcząc, wzywają Boga wpół otwartymi ustami, z których żaden głos nie wychodzi. Szczęśliwe, jeśli jeszcze jaka myśl dotąd żyje w ich duszy. Agaj-Han dobył szabli i handżaru, potrząsa księżycem na głowie, to spojrzy na panią, to na Igora i wahać się zdaje.
Jakieś straszne myśli krążą mu po mózgu, bo na rysach wystąpiły zewsząd zmarszczki wokół ust, od skroni, na jagodach; w pełni padają jego spojrzenia na carowę, z ukosa na Zaruckiego, z uwagą śledzi połysk sztyletu zatkniętego u łona Maryny, z uwagą pilnuje, izali55 Sahajdaczny nie odwróci głowy, a tu coraz bliżej, coraz bliżej huki i gwary, i wrzaski; podobno jeszcze jedne drzwi do wybicia, a potem tłuszcza wrogów zwali się do komnaty.
Już biją o tych drzwi podwoje, słychać, jak piła wgryza się w belki, jak topór kowadli o rygle; w podwojach znać już dziury wytłukli, bo kagańcowe połyski już biegną po ścianach, jeszcze słabe, jeszcze błądzące, ale coraz pełniejsze.
Śnieg bojaźni zwarzył róże na licach Maryny. Ostatkiem dumy wiedziona powstać chciała; nie powstała — na krześle opadła, schyliła czoło, korona runęła na posadzkę i tocząc się, pobiegła ku drzwiom, minęła Igora, na schody zbiegła i pędem z stopnia na stopień zlatując, brzmi głucho jak kamień, co spada ze skały.
Cichaczem zaśmiał się Agaj-Han i raz jeszcze miłośny wzrok rzucił na carowę, piękną w swojej niedoli; potem skoczył gdyby56 dzikie zwierzę, z handżarem wyżej głowy, w równi z półksiężycem na hełmie, i stamtąd go spuścił na kark Zaruckiemu. Nie wiedzieć, jak poszło żelazo, czy głębią, czy płazem, ale Sahajdaczny upadł na ziemię, jęk tylko jeden wydawszy; jeśli ich więcej wydał, utonęły we wrzaskach następującej Moskwy, która po ciele przeszła.
Tymczasem giermek złożył pocałunek na skroniach zemdlałej Maryny i stanąwszy przed nią, zawołał: „Macie, czego szukacie — bierzcie i prowadźcie!” — ale w tej chwili dziecinne miał rysy i w oczach dwie łzy dziecinne.
Jemu nic się nie stało — ni go w powrozy spętano, ni tknięto żelazem; ale Marynę bez zmysłów, jakby senną dziewicę, porwali i znów potokiem zeszli na schody, niosąc ją w zdobyczy, zlali się na dziedzińce. Czuwał nad nią Agaj-Han, czuwał jako dziecko czuwać może, westchnieniem i płaczem, stąpając za nieprzyjaciółmi.
Kiedy oddaliła się ta burza, kiedy już ni szczęku broni, ni świateł pochodni nie było w pustej komnacie, o jednym tylko przed wejściem leżącym ciele krwią oblanym, ono ciało zaczęło jakby z letargu się budzić, palcami słabo ruszać, rozmazując krew własną na podłodze, nogi wyciągać, to mocniej oddychać, jakby dla zrzucenia ciężaru z piersi, to się podnosić, aż znów opadłszy, przez chwilę jako martwe leżało.
Walka to była między życiem wracającym a śmiercią nieskorą do ustąpienia, walka długa, bolesna, odbyta pośród ciszy, targająca każdą żyłę rannego — kiedy wreszcie młodość i siły przemogły, oparł się na łokciu i spojrzał naokoło; już krew nie płynie, znać, że handżar nie dopełnił zlecenia Agaj-Hanowej ręki, a że przywykły do omdlewań z zadanych razów, nawykł i budzić się po nich, powstał natychmiast, z troskliwością ojca o dziecię szukał szabli i podjął z ziemi, potem uszy natężył i dalekim szumom pospólstwa się przysłuchiwał.
Żal jakiś przyćmił mu czoło, ale nie trwał długo, postąpił ku oknu i słabą kratę wyrwawszy, spojrzał w dół — na dziedzińcu pod nim i pusto, i głucho, na dalszych huczno i płoną pochodnie. Nie namyślał się długo, nie raczył ręką sięgnąć do rany, bo czuł, że nie śmiertelna, ani się też wahał, jako zwykle czynią ludzie, stojąc nad przepaścią, ale wdarł się na okno, dobrze znajomy wieży57, zaczął spuszczać się po niej obuma ramionami, trzymając się gzympsów58, krat, ozdób, filarów, poręczy, nim nogami natrafił na jaką posadę, a wtedy jej chwyta się rękoma, inszej, zawieszony wśród ciemności, szuka w dole stopami. Tę gdy znajdzie, o całe ciało niżej zstępuje, bez trwogi, bez zawrotu głowy, pewny śmierci, jeśli o cal chybi, urągając się z niej, bo wie, że o cal nie chybi, bo tak wczesnego zgonu nie dozwoli mu Bóg, gdyż stepy go jeszcze potrzebują i koń żartki rży za nim, i braci mołodźców tysiące czeka na niego, i w ramieniu czuje jeszcze sił dosyć na zdobycie państwa, a w sercu miłość ku urodziwej pani.
Świat słyszał o ludziach, nad którymi zapadł kamień grobowy więzienia — którzy zrazu płakali i jęczyli, później do jarzma przywykli, słońca żałować zapomnieli i zasnęli snem myśli na resztę dni swoich, budząc się czasem, by ugryźć kawał chleba, by wodą popić go mętną i potem znów wpaść w letarg pośród milczenia i ciemności, zaprzyjaźniwszy ucho z brzękiem własnych łańcuchów, tak że przy nich im zasypiać tak dobrze jak przy szmerze strumieni, jak przy szumie borów, jak przy pieśniach mamki dawniej.
Ale oni już znużeni trudami życia dostali się pod czarne sklepienie; nieraz krew z ran im płynęła, nieraz duszę przygniotły frasunki. Mieli może wstąpić do klasztoru, kiedy ich wróg wtrącił do więzienia. Tam na pościel ze słomy padli, a ciężar przeszłości gniecie ich w piersi tak, że wstać już się odechciało. Nadzieje i zamiary umarły w ich duszy, a ten oddech chrapliwy, co się nad ustami unosi, jednym śladem jest życia długo trwonionego na polach bitew, w radnych kołach, w samotnych komnatach, gdzie się sami męczyli z swoimi przedsięwzięciami, które stawały wtenczas przed nimi, jako duch Cezara przed dumającym Brutusem. Ale dziś oni pragną tylko ciszy i snu, a zatem sen i ciszę mają.
Lecz młodej, hożej nad hożymi, cóż wspólnego z kratą u okien, z hakami w ścianach, z kajdanami wiszącymi u drzwi, z nudą i pustynią więzienia? Głowa obnażona z korony, ledwo szubę zostawili, by zakryć się od zimna, już na palcu pierścień carski nie błyszczy, dzięki im jeszcze, że obrączek żelaznych na dłoń nie wkręcili. W pośmiewisko obok na stole berło drewniane położyli. Ni katolickiej książki do modlitwy nie dali, ni towarzyszki żadnej nie przypuścili do boku; zamknęli w długiej, ciasnej izbie po złoczyńcach i Tatarach. Rzędem na ścianie znać kółka, do których przykuci doczekali się zgonu, wokoło znać ślady ich paznokci, ich palców, które w szaleństwie długie lata pracując, wydrążyły dołeczki na jedną kroplę wilgoci, na schowanie dla jednego pająka. U dołu na kamieniach bieleje kilka czaszek, z których każda siedzi sobie wśród grona kości osypanych prochami. Kątem ostrym wiąże się u góry sklepienie; przynajmniej tak się domyślać, bo w połowie ścian poczyna się ciemność i ta zakrywa resztę lochu. Jedno tylko okno strzelnicą wykute w murze; kraty w nim tak gęste jak druty w przyłbicy rycerza, a promienie słońca, które się odważą przejść za nią, bledną i niedługo pobywszy, cofają się nazad.
Wieczorem strażnik wchodzi, lampę zatleje, jadło przynosi — i naszydziwszy się do woli, odstępuje. Zaczynała teraz roziskrzać się lampa wisząca na łańcuchu; jeszcze nie ustał w niej ruch, kołysała się, ale coraz wolniej, coraz płonąc mocniej, za słaba na oświatę lochu, w pełni jednak świecąca nad twarzą Maryny.
Nie zgasły oczy, nie zwiędło czoło, jedno w oczach i na czole znać boleść, nie tę jednak, co odbiera hart duszy, ale ową, co myśli natężenie podwaja, podobną w umyśle do tej, która w ranach ciała gorączkę odwagi zapala i ramię krwią zbryzgane zaciętszym na karki nieprzyjaciół czyni. Bo też w Marynie nie patrzeć szlochów i niewieściej słabości — większego domiaru nieszczęść trza na duszę tak hardą, by pękła pod nimi.
Łagodne, dziecinne uczucia, które nie odstępują nigdy białychgłów i w dojrzalszym wieku, mało miejsca zajmują w niej. Tkliwość matki jedno czasami się odzywa — o niemowlęciu swoim marzyła długo w samotnej wieży, ale nad obraz jego kolebki obraz tronu carów się wznosi; opuszczona kolebka u stóp jego się kołysze, ale on tak wysoki, że ledwo już jej dojrzeć można. Jednak nad wszystkie przeszłości i przyszłości obrazy jeden ponętniejszy umilał jej tęskność więzienia. Młodzieniec to hoży, w skromnej sukni, klęczy u stóp jej w ogrodzie ojcowskim. Wieczór się zbliża, gaje i sady mruczą od powiewu letniego, naokół widok na niziny i zielone wzgórza, ona zapłoniona, bo jeszcze z niej młodziuchne dziewczę — rękę mu puszcza między ręce, nachyla się ku niemu, sama nie wiedząc dlaczego, łzy rozczulenia kapią z jej ócz na włosy młodziana. Pacholę to nieznane nikomu, na dworze pana sandomierskiego się chowa, mało mówi, zda się marzyć o tajemnicach, zda się często ku przyszłości ciskać ogniste spojrzenia, jakby ta przyszłość miała być inakszą jemu niż ludziom, z którymi przestaje; z męstwa słynie na łowach, z dowcipu i uprzejmości doma59. Córę wojewody ukochało i tak czarownie pierwsze słowa miłości do niej wyrzekło, że ona od matki
Uwagi (0)