Uwięziona - Marcel Proust (gdzie czytac ksiazki .TXT) 📖

słów, wobec zgorszonego towarzystwa, nie przypuszczającego nigdy aby się można było posunąć tak daleko. W takich wypadkach p. de Charlus ział ogniem, miotał się w istnych atakach, które wszystkich przyprawiały o drżenie. Ale bo wówczas baron miał inicjatywę, atakował, mówił to co chciał (jak Bloch umiał żartować z Żydów, a rumienił się, kiedy ktoś wymówił to słowo przy nim). Może, gdy ujrzał że państwo Verdurin odwracają oczy i że mu nikt nie przyjdzie z pomocą, oniemił go doraźny ból, a zwłaszcza obawa przed przyszłem cierpieniem; i to, że nie namontowawszy się zgóry i nie nastroiwszy swego gniewu, nie mając gotowej wściekłości w zanadrzu, zaskoczony nagle, otrzymał cios w chwili gdy był bez broni. Wrażliwy, histeryczny, baron był człowiekiem szczerze impulsywnym, ale pozornie tylko odważnym; nawet pozornie złym (czego się zawsze domyślałem i co mi go czyniło sympatycznym). Ludzi, których nienawidził, nienawidził dlatego, iż sądził że nim gardzą; gdyby byli dlań mili, wówczas, zamiast się upijać wściekłością, uściskał by ich; nie miał normalnych reakcyj obrażonego na honorze człowieka. W środowisku przy tem nie będącem jego sferą, czuł się mniej swobodny i mniej odważny niż w „faubourg”. Faktem jest, że w tym pogardzanym salonie, ów wielki pan (którego wyższość nad „łykami” nie bardziej była z nim zrośnięta, niż u któregoś z jego przodków, drżącego przed trybunałem rewolucyjnym), dotknięty paraliżem wszystkich członków i języka, umiał jedynie rzucać na wszystkie strony przerażone spojrzenia, oburzone własną krzywdą, błagalne i pytające. W tak okrutnej a nieprzewidzianej sytuacji, ten wielki pyskacz umiał jedynie wyjąkać: „Co to znaczy, co się stało?” Nie dosłyszano go nawet. I wiekuisty gest panicznego strachu tak mało się zmienił, że ten starszy pan, któremu się zdarzyła niemiła przygoda w paryskim salonie, powtarzał bezwiednie kilka szematycznych póz, w jakich dawna rzeźba grecka wystylizowała przestrach nimf ściganych przez bożka Pana.

Ambasador w niełasce, biurokrata przeniesiony nagle w stan spoczynku, chłodno przyjęty światowiec, zawiedziony kochanek, rozważają często przez całe miesiące wypadek, który stał się grobem ich nadzieji; obracają go na wszystkie strony niby granat wydobyty niewiadomo skąd i niewiadomo przez kogo, bez mała jak aerolit. Chcieliby poznać składniki szczególnego pocisku, który spadł na nich; odgadnąć zaklęte w nim złe intencje. Chemicy rozporządzają bodaj analizą; chorzy cierpiący na nieznaną im chorobę, mogą sprowadzić lekarza; sprawy kryminalne rozplątuje mniej lub więcej sędzia śledczy. Ale rzadko odkrywamy pobudki bliźnich i ich niewytłumaczonych dla nas postępków. I tak (aby uprzedzić wypadki, następujące po tym wieczorze, do którego powrócimy), dla pana de Charlus w zachowaniu się Morela jedno tylko było jasne. Charlie, który często groził baronowi, że rozgłosi jego miłość i zaloty, skorzystał zapewne z tego, że obecnie czuł się dość silny aby latać na własnych skrzydłach. I widocznie, przez czystą niewdzięczność, opowiedział wszystko pani Verdurin. Ale w jaki sposób pani Verdurin dała się oszukać? bo baron, zdecydowany przeczyć, sam był już przeświadczony, że uczucia o jakie mogą go pomawiać są urojeniem. Przyjaciele pani Verdurin, może sami dybiąc na cnotę Morela, przygotowali grunt. W rezultacie, przez następne dni, p. de Charlus wysyłał straszliwe listy do wielu „wiernych”, zgoła niewinnych, którzy myśleli że baron oszalał. Potem wybrał się do pani Verdurin z długiem i wzruszającem opowiadaniem, które nie osiągnęło zresztą upragnionego skutku. Bo z jednej strony pani Verdurin powtarzała baronowi: „Niech się pan już nim poprostu nie zajmuje, niech pan to zlekceważy, to dzieciak”, gdy baron wzdychał tylko do pojednania; z drugiej strony, aby osiągnąć ten cel, odejmując Morelowi wszystko co skrzypek uważał za swój stan posiadania, baron prosił pani Verdurin aby przestała przyjmować Morela; odmówiła, narażając się na wzburzone i sarkastyczne listy pana de Charlus. Przechodząc od jednego do drugiego przypuszczenia, baron nie dojrzał nigdy prawdy, mianowicie iż rzecz wcale nie wyszła od Morela. Zapewne mógłby się tego dowiedzieć, prosząc skrzypka o chwilę rozmowy. Ale uważał to za niegodne siebie i sprzeczne z interesami swojej miłości. Był obrażony, czekał wyjaśnień. Zresztą prawie zawsze, w związku z myślą o rozmowie zdolnej rozprószyć nieporozumienie, czai się jakaś inna myśl, która, z tych czy innych przyczyn, każe nam tej rozmowy unikać. Ten, co w dwudziestu okazjach poniżył się i dowiódł własnej słabości, zdobędzie się na dumę dwudziesty pierwszy raz, właśnie wówczas kiedy byłoby celowe nie upierać się i rozprószyć błąd utrwalający się w drugiej osobie wobec braku zaprzeczenia.

A teraz światowa strona tego wypadku. Rozeszła się pogłoska, że pana de Charlus wyrzucono za drzwi od Verdurinów w chwili gdy się starał zgwałcić młodego muzyka. Pogłoska ta sprawiła, że nie dziwiono się, nie spotykając już pana de Charlus u Verdurinów; kiedy zaś przypadkiem spotkał gdzie którego z wiernych, posądzonego i znieważanego przez barona, nikt się nie dziwił, że ów się nie wita z panem de Charlus. Sądzono, że już nikt z „paczki” nie kłania się baronowi.

Podczas gdy p. de Charlus, zmiażdżony słowami Morela i zachowaniem się pryncypałki, trwał w pozie nimfy zdjętej panicznym strachem, państwo Verdurin, jakby na znak dyplomatycznego zerwania, usunęli się do pierwszego salonu, zostawiając pana de Charlus samego, gdy na estradzie Morel pakował skrzypce: „Opowiesz nam, jak się to odbyło” — rzekła łakomie pani Verdurin do męża.

— Nie wiem co mu pani powiedziała — rzekł Ski; wyglądał straszliwie wzruszony, ma łzy w oczach.

— Sądzę, że to co powiedziałam, było mu całkiem obojętne — rzekła pani Verdurin. Manewr ten, niezdolny zresztą oszukać wszystkich, miał zmusić rzeźbiarza do powtórzenia, że Charlie płakał. Łzy te napawały pryncypałkę zbyt wielką dumą, aby się chciała narazić na to, że ktoś z wiernych mógłby nie dosłyszeć i nie dowiedzieć się o nich.

— Ale nie, to mu nie było obojętne, widziałem przecie wielkie łzy, błyszczące w jego oczach — rzekł rzeźbiarz obleśnym tonem, uśmiechając się z porozumiewawczą złośliwością, zerkając równocześnie dla sprawdzenia czy Morel znajduje się wciąż na estradzie i czy nie może słyszeć. Ale była osoba, która usłyszała i której obecność, skoro ją tylko spostrzeżono, miała przywrócić Morelowi straconą nadzieję. Była to królowa Neapolu, która, zapomniawszy wachlarza, uważała za uprzejmiejsze, opuszczając inny wieczór, wstąpić po wachlarz sama. Weszła skromnie, jakby zmieszana, gotowa się usprawiedliwić i zostać chwilę, teraz kiedy już nie było nikogo. Ale nie spostrzeżono jej wejścia w ogniu wydarzenia, które królowa zrozumiała natychmiast i które ją oburzyło.

— Ski powiada, że on miał łzy w oczach, czy ty to zauważyłeś? — rzekła pani Verdurin. Ja nie widziałam łez. A, owszem, przypominam sobie — poprawiła w obawie aby nie uwierzono jej zaprzeczeniu. Co do naszego baronka, nie tęgą ma minę, powinienby usiąść na krześle, ledwo stoi na nogach, rozciągnie się — rzekła z bezlitosnym śmiechem.

W tej chwili, Morel podbiegł do niej: — Czy ta pani co weszła, to nie królowa Neapolu? — spytał (mimo iż wiedział, że to ona) pokazując królowę, która podeszła do Charlusa. — Po tem co się zdarzyło, nie mogę już, niestety, prosić barona, żeby mnie przedstawił.

— Zaczekaj pan, ja to zrobię — rzekła pani Verdurin i w towarzystwie paru wiernych (ale nie mojem i nie Brichota, obaj bowiem czemprędzej poprosiliśmy o rzeczy i wyszliśmy) zbliżyła się do królowej, która rozmawiała z panem de Charlus. Ów wierzył przed chwilą, że jedynie nieprawdopodobna śmierć monarchini mogłaby udaremnić jego marzenie, mianowicie aby przedstawić Morela królowej. Ale człowiek wyobraża sobie przyszłość jako refleks teraźniejszości rzutowanej w pustą przestrzeń, gdy ona jest wynikiem — często bardzo bliskim — przyczyn, przeważnie dla nas nieuchwytnych. Nie upłynęła godzina, a oto p. de Charlus dałby wszystko za to żeby Morela nie przedstawiono królowej. Pani Verdurin złożyła przed królową ukłon. Widząc, że ta jej nie poznaje, rzekła:

— Jestem pani Verdurin. Wasza Królewska Mość mnie nie poznaje.

— Owszem — rzekła królowa, mówiąc dalej do Charlusa tak naturalnie i z miną tak doskonale nieobecną, że pani Verdurin nie wiedziała, czy to do niej odnosi się owo „owszem”, wymówione tonem tak cudownego roztargnienia, które wyrwało panu de Charlus, w pełni jego miłosnej rozpaczy, uśmiech wdzięczności. Był to uśmiech smakosza i znawcy w zakresie impertynencji.

Morel, przeczuwając prezentację, zbliżył się. Królowa podała ramię panu de Charlus. Na niego też była zła, ale tylko dlatego, że nie stawił energiczniej czoła nikczemnym zuchwalcom. Rumieniła się zań ze wstydu, że Verdurinowie ośmielili się go traktować w ten sposób. Pełna prostoty sympatja, jaką im okazała przed paru godzinami, oraz impertynencka duma, z jaką stała teraz pośród nich, miały źródło w tym samym odruchu jej serca. Będąc głęboko dobra, królowa pojmowała dobroć przedewszystkiem jako niezłomne przywiązanie do tych których kochała, do swoich, do wszystkich członków rodziny (do których należał p. de Charlus), następnie do wszystkich osób z mieszczaństwa lub z prostego ludu, umiejących szanować tych których kochała i żywić dla nich dobre uczucia. Okazała sympatję pani Verdurin, uważając ją za kobietę obdarzoną temi instynktami. Niewątpliwie, jest to ciasne, trochę torysowskie i coraz bardziej przestarzałe pojęcie dobroci; co nie znaczy aby ta dobroć była mniej szczera i mniej gorąca. Starożytni kochali nie mniej silnie społeczność ludzką której część stanowili, mimo iż ta społeczność nie przekraczała granic miasta; a ludzie dzisiejsi nie mniej kochają ojczyznę, niż ci co będą kochali Stany Zjednoczone całej ziemi. Miałem tuż obok siebie przykład matki, której pani de Cambremer i pani de Guermantes nigdy nie mogły skłonić do tego, żeby wzięła udział w jakiejś akcji filantropijnej, w partrjotycznym bazarze, w jakiejkolwiek karocie lub patronażu. Nie chcę twierdzić, aby miała rację, działając jedynie wówczas kiedy ją wołało serce, i zachowując dla rodziny, dla domowników, dla nieszczęśliwych których przypadek sprowadził na jej drogę, skarby miłości i szlachetności; ale wiem, że te skarby, jak u babki, były niewyczerpane i o wiele przekraczały wszystko, co mogły zrobić i zrobiły kiedykolwiek panie de Guermantes lub de Cambremer. Charakter królowej Neapolu był zgoła odmienny, ale trzebaż się z tem pogodzić, że pojmowała sympatyczne istoty wcale nie w stylu powieści Dostojewskiego (które Albertyna znalazła w mojej bibliotece i zagarnęła), gdzie mają fizjonomje obleśnych pieczeniarzy, złodziejów, pijaków, płaskich, to znów zuchwałych, rozpustnych, w potrzebie morderców. Zresztą, ostateczności spotykają się: tutaj człowiekiem szlachetnym, bliskim, znieważonym, krewniakiem potrzebującym obrony był p. de Charlus, to znaczy, mimo jego urodzenia i wszystkich pokrewieństw z królową, ktoś, czyje cnoty sąsiadowały z przywarami.

— Niedobrze wyglądasz, kuzynie — rzekła do pana de Charlus. — Oprzej się na mojem ramieniu. Bądź pewny, że zawsze cię ono podeprze. Dosyć jest silne na to.

Potem, podnosząc dumnie oczy i spoglądając (opowiedział mi to Ski) wprost na panią Verdurin i na Morela, dodała: — Wiesz, że niegdyś w Gaecie umiało ono trzymać w respekcie kanalję. Potrafi ci posłużyć za szaniec.

I w ten sposób, prowadząc pod ramię barona i nie pozwoliwszy przedstawić sobie Morela, wyszła wspaniała siostra cesarzowej Elżbiety. Można było przypuszczać, sądząc po straszliwym charakterze pana de Charlus, po terorze, jakim gnębił nawet krewnych, że będzie w następstwie tego wieczoru ścigał swoją wściekłością Verdurinów i stosował wobec nich represje. Widzieliśmy, czemu nie stało się to odrazu. Następnie, baron, zaziębiwszy się w jakiś czas potem i dostawszy zakaźnego zapalenia płuc, które srożyło się w owym czasie, długo był, wedle uznania lekarzy i własnego poczucia, o włos od śmierci, pozostając przez kilka miesięcy w największem niebezpieczeństwie. Czy to była poprostu metastaza fizyczna, zastąpienie innem cierpieniem newrozy, która wyładowywała się dotychczas w atakach furji? Bo zbyt proste byłoby przyjąć, że baron, który nigdy nie brał serjo, z towarzyskiego punktu widzenia, Verdurinów, zrozumiawszy w końcu rolę jaką odegrali, nie mógł mieć do nich pretensyj jakieby miał do równych sobie; zbyt proste również byłoby przypominać, że nerwowcy, burząc się z lada okazji na urojonych i niewinnych wrogów, stają się bezsilni z chwilą gdy ktoś podejmie przeciw nim ofenzywę. Snadniej uspokaja się ich tryskając im zimną wodę w twarz, niż starając się wykazać czczość ich uraz. I zapewne nie w jakiejś metastazie trzeba szukać tego braku reakcji, ale w samej chorobie. Zmęczyła barona tak, że mało zostawało mu sił na myślenie o Verdurinach. Był nawpół umierający. Wspominałem o ofenzywie; nawet te ofenzywy które będą miały skutek jedynie pośmiertny, wymagają, jeżeli się je chce przyzwoicie „zmontować”, poświęcenia części swoich sił. Zbyt mało zostawało ich panu de Charlus na taki wysiłek. Mówi się o śmiertelnych wrogach, którzy otwierają oczy, aby się ujrzeć wzajem w momencie śmierci i zamykają je szczęśliwi. To musi być rzadkie, chyba że nas śmierć zaskoczy w pełni życia. Przeciwnie, w chwili kiedy człowiek nie ma już nic do stracenia, nie szuka ryzyka, które podjąłby lekko w pełni sił. Duch zemsty stanowi część życia, opuszcza nas najczęściej na progu śmierci — mimo wyjątków, które, jak to ujrzymy, tworzą częste sprzeczności nawet w jednym charakterze ludzkim. Przypomniawszy sobie na chwilę Verdurinów, p. de Charlus czuł się zbyt znużony, obracał się do ściany i nie myślał już o niczem. Jeżeli często milczał w ten sposób, to nie dlatego aby stracił swadę. Płynęła jeszcze niby ze źródła, ale zmieniła się. Oderwana od wybuchów, które krasiła tak często, stała się wymową niemal mistyczną, którą upiększały kojące słowa Ewangelji, pozorna rezygnacja śmierci. Wymowny był zwłaszcza w dniach, w których sądził że jest ocalony. Recydywa pogrążała go w milczeniu. Chrześcijańska słodycz, w którą wysublimowała się wspaniała porywczość barona (jak u Radcine’a w Esterę tak odmienny duch Andromaki) budziła podziw otoczenia. Byłaby wzbudziła podziw samych Verdurinów, każąc im ubóstwiać człowieka, którego wady zrodziły ich nienawiść. Zapewne, wypływały na wierzch myśli, mające tylko pozór chrześcijański. Baron błagał archanioła Gabrjela, aby