Żywot człowieka poczciwego - Mikołaj Rej (gdzie można za darmo czytać książki txt) 📖

przyniesie, to pochwycą, a potym pieką, warzą, tak iż ledwe i psi786 onych zbytków dojadają, a nędzni ludzie głód a ucisk cirpieć muszą.

Aby też żadnej inszej pomsty z obietnic Pańskich ci ożralcy787 nie mieli, jedno tę, co tuż za nimi chodzi. Bo patrz, wnet z onej biesiady ano go już katarrus męczy, kolera pali, flegma dusi, oczy zasiniały, nogi zapuchły, brzuch jako pudło, scyjatyka, pedogra pewna. Ano mu syropy788 w gardło leją, skwarny789 od trzeciego dnia w żołądku macają, ano mu w brzuchu pełno, a w mieszku nic nie masz. Więc i to czasem stoi za790 kwartanę791, ano dłużnicy u drzwi zaglądają, a on się kryje, a on się zapała792, psiną oczy zasłoniwszy793, a do jutra odkłada, a powieda, iż mu pewnie pieniądze z Gdańska przyniosą, a on tam nie ma ni kwartniczka794. A przedsię, gdzie wziąć tu wziąć, k wieczoru znowu nalewaj. Azażby nie lepiej pobożnej, pomiernej, poczciwej, a nie ożarłej biesiady i krotofile795 użyć: a to na co poczciwszego obrócić, co ma być na sprośne zbytki obrócono.

6. Przyrodzenie nasze różne a zawikłane, różne też w sobie sprawy mieć musi

Ale przyrodzenie796 nasze różne a dziwno zawikłane jest, też różne przypadki na sobie okazować musi. Bo się jednemu podoba jedno, drugiemu drugie. Przodkowie naszy ony święci, nie mając ani pisma, ani żadnego upominania, ani praw żadnych ustanowionych na się, tylko tak z przyrodzonej cnoty swojej, patrz, jako pięknie, trzeźwie, pobożnie, a na wszem797 pomiernie798 żyli, i na wszem się sprawowali, a jako długo onych rozkosznych, wesołych, wolnych a szczyrych żywotów swych używali. Ale jako różność obyczajów na świat przypadła, także też za nimi różność we wszem odmienna już we wszem przypaść musiała. Bo gdy nie bywało tak wymyślnych potraw, nie było też tak wymyślnych kucharzów, piekarzów, tortarzów, smażarzów, aptekarzów i inszych do tak wielkich zbytków rozlicznych rzemięsników799.

Nie było też tak różnych a z dziwnymi wymysły doktorów, barwirzów i dziwnych cyrulików. A czemu? Iż pomierne życie było, pomiernymi też ziółki bez wszech trudnych przypraw, przypadłą choróbkę sobie snadnie uleczyli. Oprawiła to byliczka, bukwiczka800, kopytniczek, podróżniczek, i insze drobne ziółka. Ale jako nastała różność wymyślnych pokarmów i z dziwnymi przezwiski, także też nastały i dziwne wrzody, i z dziwnymi przezwiski, co ich pirwej słychać nie bywało. Także też i dziwne lekarstwa i dziwnymi przezwiski nastały. A kto słychał za starych wieków kankry, karbunkuły, antraksy801, francuzy802 i z dziwnymi potomki? Albo także w lekarstwiech bolum armenum803, ira pigra804, terra sigillata, reubarbarum, reupontikum, hermodaktilorum, alkibingarum, a kto by je wyliczył. Co nie tylko po górach, po skałach szukając ich świat skryślali805, ale i pod ziemią, i pod wodą już ich zgmerali806, a na koniec ich i tam dostać nie mogą, ale je i z miedzi, i z żelaza, i czasem ze złota palą a dziwnie dystylują807. A nie usłyszysz, by kto dziś zacny inaczej zdechł808, jedno powiedzą, iż byli tam na jednej biesiedzie, tamże się rozniemógł809, takżeć charlał, charlał810 aż ci poszedł811.

A prosto nic inszego nie czynią ci ożralcy, jedno się leczą, aby kęs ozdrowieli, a potym się zasię każą812, aby się znowu leczyli. A jeśli gwałt czynią tak szlachetnemu przyrodzeniu ciała swojego, a cóż rozumiesz, jeśliże też tam ona niewinna duszyczka na poły nie obumrze: widząc a czując tak zbytnie a tak nietrefne813 przypadki około siebie. Bo już w takich sprawach dziwne rozpustności a swowoleństwa zamnożyć się muszą, z czego ona nędznica zawżdy utrapiona być musi, a z wielkim wstydem i z żałością ustawicznie używać tego musi, a opłakawać to sama w sobie musi. Ale jako staremu a zastarzałemu cielesnemu wrzodowi korrozywy814 i innych przykrych rzeczy i gryzących kauteryjej815 potrzeba, tak żeby też temu zastarzałemu wrzodowi dusznemu, zacnemu z cnoty a z poczciwości, a mniejszemu też z grozy a z przymuszenia, lekarstwa a agaryku816 potrzeba.

A dobrze oni zacni ludzie starzy czynili, gdy się już takie zbytki poczęły zamnażać na świecie, tedy srogie grozy i srogie prawa na to czynili i ustawiali, czego jeszcze i dziś w poczciwych a w pomiernych krajoch zacni narodowie używają. Boże uchowaj w innych stronach pijanego ujrzeć, to wnet kijem podeszwy odbiją albo tam schowają gdzie pewnie ledwe drugiego dnia słońce ogląda. A w drugich krajoch ty marnotraty a swowolne pijanice z okien wywieszają, aby się im drudzy dziwowali a imi się karali817.

Scipio Afrykański, on zacny hetman rzymski, gdy miasta, które zwano Kartago barzo mocnego dobywał, panię818 jedno rzymskie tamże leżąc pod miastem prosił towarzyszów na wieczerzą i dał tam uczynić z opłatków albo z marcepanów miasto na podobieństwo miasta onego kartagińskiego. Tamże potym, gdy je na wet przyniesiono, nożmi do niego szturmowali i z łaski bożej że go i dobyli. Hetman, dowiedziawszy się o onych zbytkach, kazał mu co naprzedniejszego konia wziąć, powiedając, iż: „Nie należało tobie pirwej do szturmu przypuszczać i miasta dobyć niżli hetmanowi”.

A tak poczciwy człowiek, uważywszy sobie ty wstydliwe zbytki, co z takiego wszetecznego obżarstwa snadnie przypaść mogą, wziąwszy rozum, cnotę a bojaźń bożą przed się, może to w sobie snadnie zahamować, obaczywszy co za szkodliwe przypadki z tego zawżdy przypadać muszą. Obaczywszy też, jakie rozkoszy z poczciwego, z pomiernego, a z pobożnego żywota także snadnie przypadają. Bo sława dobra spełna, zdrowie spełna i mieszek nie tak rychło sklęsnie819, jako u wójta nazajutrz po świętym Marcinie820, kiedy z dwora idzie. Boć i mieszek jest dobry towarzysz821, szkoda go leda o co gniewać.

7. Trzecia a słuszna przyczyna do łakomstwa i do złego żywota: niepomierne pijaństwo

A tu patrzaj jako to nadobnym sekwensem822 idzie: bo z pychy przypada zbytek a obżarstwo, a z obżarstwa zasię co napiękniejszy klenotek opilstwo sprośne a ożralstwo. Abowiem gdy już sobie tych tortów napieką, nasmażą, albo też mniejszy stanowie kreplów823, aleć i pieczenia z cebulą po prostu, wierz mi, iż też to niezła pomocnica do tego, to już klękają a czasem i krzyżem padają, a po ziemi się jako bydło walają, lejąc sobie w gardło. A będzie drugi trzy kroć824 z onym gardłem za węgłem825, a jeszcze sobie dobrze gęby nie utrze, a już woła nalej drugą. Owa tylko blują826, aby pili, a piją zasię, aby z nowu827 blwali828. A to iście jest osobny przysmak do dobrej biesiady. I powiedają, iż z tego zachowanie829 roście. A wszak widamy830 to zachowanie. Bo więc już tam co miał jeden przeciwko drugiemu od roku, a iż po trzeźwiu831 sobie tego za nic nie miał, to się tam wnet wszytko wspomienie832 i wnet się krzywdą uczyni, tak iż z onego wielkiego zalecania833, a z onego braterstwa wielkiego, wnet pan brat drugiego brata pod ławą maca834. Więc i sługam835, choćby też czasem drugi nie rad nieborak, tedy mu dzbanem gwałtem będzie lał w gardło, spełnisz mi, bo to za zdrowie twego pana łaskawego, chociaj do niego nikt pić nie będzie. A barzo to panu pomogło, bo pan też gdzieś dawno za płotem albo pod ławą dyszy.

Toteż nieborak on dzbanarz836 leda gdzie837 we błocie się powali, tamże i uśnie, suknią838 pomaże, czapkę straci, ostrogi mu odbiorą, z mieszka839 wszytko wydłubią, a on nieborak mnima840, by w łaźni był, a iżby go barwierz golił, ano841 mu psi gębę liżą. Obudziwszy się, więc się tu oskuba842, sukmanę ubłoconą za rękaw za sobą wlecze, nogi mu chodzą po kolędzie843, a przedsię na drugiego woła: „O Janie, zamieszkałeś czystej biesiady844, tociechmy845 tu byli weseli, ba, i panowieć się podobno popili, boć ich nie widać”. Aleś wesół, ano we łbie i w mieszku nic nie masz, szczka846, zatacza się, łeb się najeżył, a snać daleko weselszy bywają wilczy w lesie i lepszych krotofil używają niż ten szlachetny naród a to uczciwe boże stworzenie, który się już wda w ten wszeteczny a prawie bydlęcy nałóg a zwyczaj.

A jakież tu zdrowie ma być, mój miły bracie, jaki rozum, jakie baczenie? Ano się we łbie miesza zawżdy jako w browarze. Ano jeden zgore od gorącości, drugi zgnije od drożdży, dolewając zawżdy tej skórzanej beczki, w której ustawicznie kiśnie, a drożdże się marne w żołądku ustawają. Bo patrz po chwili, alić mu leją syropy w gardło, alić mu trą brzuch jako szkapie na rupie847, alić na łbie rogi, guzy jako u kozła, alić się twarz świeci jako karmazyn, a nos jako perełkami osadził, aliści chłopu chrapi w gardle jako naręcznej szkapie, kiedy się ku górze zaciągnie, aliści w mieszku nie masz nic, na ścienie nie masz nic, na grzbiecie niewiele, co się wszytko przelało848. Przydzie potrzeba jaka, dopiro się wiercieć, ano więc trudno, kiedy się nie masz do czego rzucić849. Bo zać tam będzie jakie ochędóstwo850 u takiego pana, kofel brudny, garnek o jednym uchu, w oknie wiechcie, stół czamletowy851, bo wszędy wzory po nim, kędy się piwo lało, kachel gliną zalepiony, na ławie by mógł rzepy nasiać, pościel brudna, izba zimna a nieumieciona, jastrząb852 ściany popryskał, owa aż się więc nie chce z onych rozkoszy od takiego pana. A on chodzi jakoby go teraz zdun z gliny ulepił, a nie wie, co ma rzec z sobą853, chyba potrawy toć już tam rozliczne będą.

8. Jako pijanice noc ze dnia sobie czynią

A drudzy czasem już się im zda krótki dzień, więc opończami zabiwszy okna, to tak aż do drugiego dnia piją. Kucharz też niewiele się upracuje, bo to kapustą albo jakim kawalcem zimnej pieczonki odprawi. A jakoż tu poczciwym żywotem zwać, mój miły bracie, takie dziwne a wymyślne obżarstwa: a on chodząc chrapi, sapi, pod ławę wlezie, ani wie, jeśli jest albo jeśli był człowiekiem, aż mu się to z trefunku854 trefi, iż się wżdy kiedy kęs oczy rozlepią. A są podobni ku tam tym ludziom, co pod ziemią mieszkają a słońca mało widają. Albo ku onym żydowskim gąsiorom, co je zaślepiwszy, gałki im z jęczmienia w gardło tkają, aby rychlej potyły. A wszakoż i cić potyją, aleć iście nie przyrodzoną tłustością. Bo nos, gęba, brzuch, goleni, wszytko się to nadmie jako pudła, a potym się puka na wiosnę jako młoda wirzbina. A prawie sobie nie biesiady, ale jawne obchody855 a groby jeszcze za żywota gotują, a dobrze, iż do nich tak żywo nie lazą. Majętności swe i czasy ony wdzięczne żywota poczciwego tak marnie a sprośnie jako inne nieme bydło tracą, które by się nacz856 lepszego i nacz poczciwszego przygodzić mogły, gdyż człowiek nie stworzony jako bydlę i dlatego go Pan Bóg rozumem obdarzył, aby z niego pociechę miał, a on aby się im też sprawował wedle poczciwej powinności swojej.

Bo patrz, najdzieszli857 ty co dobrego a poczciwego w opiłym człowieku, bo się już tam wszytki obyczaje muszą z beczką zgadzać. Bo beczka, kiedy kiśnie, tedy wszytko z siebie musi na wirzch wyrzucić. Także nasz pan, będąc w baczeniu uniosły858, albo także od tejże beczki namówiony, już co sobie wspomni, to na wirzch wyrzuci, już się tam żadny stan nie wysiedzi, żadna tajemnica nie zakryje i sam, cokolwiek na się wie, nie trzeba barnadyna na spowiedź, snadnie on wszytko wypowie. Już nietrefnych przymówek od niego leda ocz snadnie się nasłuchasz, bo mu się, by nalepiej, wszytko opak widzi, z których acz się baczny859 do czasu pośmiać może, ale kiedy czego wiele a często, tedy się i namędrszemu uprzykrzy. Tamże się napatrzysz nadobnych sprawek i postawek860 jego, a on chrapi jako świnia, kiedy się drożdży opije, a on sobie pluje na brzuch, a śliny mu się jako zgrzebi861 z gęby wloką, oczy się jako u szczurka, kiedy z mąki wylezie, błyszczą, suknisko popluskał, a czasem je za sobą po błotu wlecze, pierza we łbie pełno, więc mruczy, sam nie wie co, wszytkim łaje, wszytkim przymawia.

Więcbyś go chciał poczciwymi słowy albo hamować a co wżdy z nim mówić, a cóż potym, kiedy mu nie rozumieć, a on klekce jako bocian, krząka jako kiernoz. Więc mu się tu zachce śpiewać, aliści jako cielę ryczy. Więc mu się zachce w tanek, aliści się śliza jako kozieł po ledzie. Więc mu się zachce miłować, aliści drzemie albo uśnie na stole. A we wszytkich sprawach swoich podobniejszy do jakiej bestyjej niemej aniżli ku człowiekowi. A czegóż się ty chcesz na takiej biesiedzie nauczyć? a czemuż się chcesz przypatrzyć? Ano nie tylko taka bestia, ale zacni a mądrzy ludzie w takim sprośnym przypadku upadali. Kto by chciał liczyć ony Samsony,