Chore dusze - Józef Ignacy Kraszewski (darmowa biblioteka cyfrowa txt) 📖

z każdéj poufalszéj znajomości, z przyjacielskich stosunków, lubi zaraz złośliwe wyciągać wnioski, i to może odstręczać od obcowania z tymi, z którymi żyćby najmiléj było. Ja jednak wcale na to zważać nie myślę.

I ta chęć uczenia się, i ta przestroga, oznaczały już pewne zaufanie, a śmielsze były, niż się po wdowie spodziéwać było można. Sama ona czuła, że może posunęła się zadaleko, że była niezręczną; lecz w stosunku do Wiktora nie poznawała siebie.

Na wezwanie o pomoc w studyowaniu dzieł sztuki, Wiktor odpowiedział nieco zdziwiony:

— Jestem cały na usługi pani, choć nie wiem czy się na co przydać potrafię. Złośliwość ludzi, gdyby spróbowała swych zębów, to chyba na mnie, a ja mam skórę hypopotama. Wątpię jednak, aby mi ten zaszczyt uczynić chciano...

W śmiéch to obróciła dość niezręcznie gospodyni i zagadano o czém inném; wejrzenia jednak krzyżowały się, daleko od słów wymowniejsze.

Przesiedziawszy tak zadługo, Wiktor wziął wreszcie za kapelusz, gdy Ferdynanda właśnie w pokoju nie było. Pani Liza spojrzała ku niemu z wyrazem życzliwości wielkiéj, a gdy się zbliżył do niéj, podała mu rękę i odezwała się przy pożegnaniu:

— Rachuję więc na to, że w panu miéć będę nauczyciela.

Tu zatrzymała się chwilkę i prawie niedosłyszalnych głosem dodała:

— I przyjaciela...

Wiktor nie umiał nic odrzec. Spojrzał na nią błagająco, jakby chciał powiedziéć: O pani! nie każ mi nanowo rozpoczynać życia!

Jakby zrozumiała to wejrzenie wymowne, Liza dorzuciła jeszcze:

— Pan doświadczyłeś wiele i chcesz być już tylko widzem życia; ja także oddawna uczyniłam to postanowienie. Możemy więc chwilkę razem popatrzyć na scenę...

Wyszedł Wiktor tak wzburzony uczuciami jakiemiś, tak roztargniony dziwnie, że gdyby Ferdynand mu się sam nie nastręczył, byłby go może zapomniał pożegnać. Liza natychmiast pobiegła skryć się w swoim pokoju i siadła rozmyślać nad tém, czy nie powiedziała zawiele, czy się zanadto nie zdradziła. Serce jéj biło mocno.

Kto znał jéj przeszłość nieszczęśliwą, nie dziwowałby się, że za stracone, zmarnowane dni serce się dopominało nagrody; że przy spotkaniu z istotą sympatyczną, wybuch musiał nastąpić tém gwałtowniejszy, im bardziéj był spóźniony i mniéj spodziéwany.

Wieczorem Eliza nie wiedziała, czy się ma kogo spodziéwać u siebie. Księżna wprawdzie przychodziła prawie codzień na herbatę, ale już raz była rano. Nie robiła ona ceremonij, lecz rachować na nią nie mogła. Z resztą dnia nie wiedziała co zrobić; ciężyła jéj nagromadzonemi myślami. Sama pozostać z niemi nie chciała... Już miała posłać służącą po Ferdynanda, aby jéj towarzyszył na Monte Pincio, gdy dano znać, że księżna Teresa jest w salonie.

Niezmiernie rada jéj, wybiegła naprzeciw, układając twarz do swobody i wesela.

— Zamęczam cię — poczęła księżna — ale się czułam smutna, nie wiedziałam co zrobić z sobą. Kunusia mnie wyprawiła do ciebie. Bądź miłosierną!

Liza białe rączki załamała.

— Ale ja nie wiem — zawołała — czym kiedy księżnie tak była wdzięczną za jéj przybycie, jak dzisiaj, bo i mnie było duszno, smutno i tęskno.

— Są takie ciężkie, ołowiane w życiu chwile — poczęła, siadając, księżna Teresa. — Nie wiem co wywołało we mnie dziś ten ucisk duszy: czy widok téj biédnéj a mężnéj kobiéty, która się na artystkę kształci z taką potęgą woli, a tak widocznym bólem w duszy — czy może ten zagadkowy Wiktor, który mi chodzi ciągle po myśli.

Posłyszawszy to imię, drgnęła pani Liza, ale natychmiast wróciła do pozornéj obojętności.

— Nie jestem z natury tak dziecinnie ciekawą — ciągnęła daléj księżna. — Moje wścibstwo i krzątanie się jest skutkiem próżniactwa i potrzebą zajęcia. Ten Wiktor pseudonymski nie byłby mnie może tak zaintrygował, gdyby nie ta kamea, o któréj ci wspominałam.

Milcząc, skinęła Liza, iż wié już o niéj.

— Do historyi téj szpilki — dodając, księżna — przybyło jeszcze jedno postrzeżenie, które najdziwaczniejsze domysły rozbudza. Piérwszy raz widząc tego Wiktora, sądziłam żem go gdzieś widziała, znała... Łamałam nad tém głowę. Ruchy, ton mowy, wyraz twarzy przypominały mi kogoś niezmiernie znajomego... Męczyłam się tém długo, gdy Kunusia, która widziała u mnie w czasie herbaty tego nieznajomego, otworzyła mi oczy, a raczéj nabawiła gorszego niepokoju.

Mówiąc to, księżna chwyciła rękę Lizy i, oglądając się niespokojnie, szeptała:

— Coś się zgadało o tém, że nowy gość był u mnie. Wtém Kunusia powiada: „Czy téż to księżny nie uderzyło, jak ten pan nadzwyczajnie do nieboszczyka starego księcia-ojca podobny? ” Zamilkłam, bo dopiéro teraz uderzyły mnie te rysy, jakby familijne. Może to być przypadkowe, ale trzeba wiedziéć, że owa kamea, którą u niego spostrzegłam, była własnością starego księcia. Złóż-że to razem, moja droga, i powiédz mi, czy nie mam prawa niepokoić się i łamać sobie głowy?

Liza słuchała blada, równie jak księżna poruszona.

— Stary książę — mówiła daléj przybyła — był najprzykładniejszego życia. Nikt nigdy go nie mógł posądzić o żadne tajemne stosunki. Owdowiał wcześnie, a żenić się nie chciał powtórnie; żył bardzo samotny na wsi, nie wychylając się z domu prawie.

Po krótkiém milczeniu, księżnie wyrwało się znowu:

— To podobieństwo i ta kamea, jak to sobie wytłumaczyć?

— Tak, wistocie — przebąknęła gospodyni nieśmiało — dziwne to bardzo; ale bywają czasem takie trafy, takie pozory łudzące...

— Nazywa się Gorajski — ciągnęła daléj księżna Teresa — ale to nie jest prawdziwe jego nazwisko. Rodzina tego imienia była w kraju, to wiem, ale nie w naszych stronach, nie na Wołyniu, zkąd pan Wiktor zdaje się pochodzić, bo zna tam wszystkich.

— Przekonałam się i ja o tém z rozmowy — dodała Liza, rumieniąc się. — Stosunki nasze wcale mu nie są obce.

— Bądźcobądź — zakończyła księżna — muszę to rozjaśnić. Nie mogę pozostać z tém brzemieniem na piersi. Któż wié, to może nieszczęśliwy jaki człowiek rodziny mojego nieboszczyka, odrzucony, sam... siérota!

Dwie panie, szepcząc tak, przeniosły się ku balkonowi, chcąc świéższém odetchnąć powietrzem wieczoru, gdy drugi codzienny gość, hrabia August, wszedł pocichu.

Truło mu miłe towarzystwo pani Lizy nieodstępne ściganie Filipa, a tego wieczoru miał nadzieję, że go nie zastanie.

Odetchnął swobodniéj, widząc iż wistocie nie było go w salonie. Gościa pożądanego księżna szczególniéj powitała z wielką uprzejmością. Był-to dawny przyjaciel domu, któremu się zwierzyć mogła. Zaraz téż po przywitaniu wzięła go na stronę, żywo zaczynając się spowiadać ze swéj trwogi i domysłów, z historyi kamei i rysów familijnych Wiktora.

Hrabia August znał dobrze rodzinę całą książąt, mógł więc najlepiéj osądzić, czy postrzeżenie panny Kunegundy trafne było, czy fałszywe. Wczasie opowiadania z twarzy słuchacza, zawsze jakby zastygłéj i mało się zdradzającéj, księżna nic wyczytać nie potrafiła. Słuchał z uwagą, długo ani przerywając, ani odpowiadając. Zdawał się jednak mocno uderzony historyą kamei.

— Podobieństwa pewnego fizyognomii, ruchów, tonu mowy nie mogę zaprzeczyć — odezwał się wreszcie. — Jednakże toby jeszcze niczego nie dowodziło. Trafiają się najdziwaczniejsze atawizmy w rodzinach szlacheckich, bardzo dalekie z sobą mających pokrewieństwa. Co do kamei zaś, dziś się ich tyle fabrykuje nawzór dawnych, fałszuje tyle...

— Ale ta-bo jest stara, nadzwyczaj piękna i wcale nie fabrykowana — przerwała księżna. — On sam powiada, że to pamiątka familijna.

Hrabia stał zamyślony.

— Nazywa się Gorajskim — dodała księżna — ale to jest un nome di combattimento.... to nie prawdziwe jego nazwisko.

— Być może — przebąknął hr. August. — Dla mnie człowiek to sympatyczny! Hr. Filip chce w nim widziéć awanturnika, podejrzanego komedyanta; ale ja, com się rzadko zawiódł na piérwszém wrażeniu, znajduję go bardzo przyzwoitym, choć nieco oryginalnym.

— Dlaczegóż się osłania jakąś tajemnicą, ukrywa? — zawołała księżna. — Mnie to niepokoi.

Hrabia August przebąknął coś niewyraźnego, jak gdyby dalszéj o nim rozmowy chciał uniknąć. Uczuwszy to, księżna nie nalegała i ustąpiła powoli zachmurzona i smutna.

Powrócili oboje do pani domu, także zamyślonéj i pogrążonéj w jakichś dumaniach, z których odezwanie się przyjaciółki dopiéro ją przebudziło. Wieczór obiecywał się smutnym, gdyż jeden Ferdynand, który wesół był zawsze, nie starczył na ożywienie towarzystwa, a dobry humor jego łatwo w wielką wpadał trywialność. W podobnych wypadkach hr. August, zwłaszcza gdy mu Filip nie przeszkadzał, dawał dowody wielkiego mistrzowstwa w naprowadzaniu i prowadzeniu rozmowy. Potrafił więc, usiadłszy przy gospodyni, wywołać uśmiéch na jéj usta, a księżnę zmusić do zapomnienia trosk o kamei i zagadkowém podobieństwie...

Wiktor, powróciwszy do domu, zrzucił natychmiast ubranie dla salonu włożone, które zdawało się ciężyć mu mocno. Namyślał się czy pójść orzeźwić się dziecinną rozmową z Pepitą, czy użyć przechadzki, a nareszcie wyszedł na Monte Pincio.

Po każdém zbliżeniu się do wielkiego świata, zdziczały ten człowiek potrzebował zawsze swobodnego ruchu, towarzystwa, w którémby go nic nie krępowało, powietrza dla piersi samotnéj włóczęgi, do któréj nawykł, sam jeden długo błądząc po Rzymie.

W cieniu drzew na Monte Pincio znaléźć można zawsze gdzieś ławkę pustą, i popatrzyć na Rzym, usypiający w mrokach wieczoru, mrugający światełkami, jakby oczyma drzemiącemi.

Przesuwający się przechodnie ożywiają ten plan piérwszy pięknego obrazu, nie psując wrażenia całości. Z cygarem w ustach, Wiktor zasiadł wygodnie i oparł się o pień kasztana, gdy w dali spostrzegł kobiétę, całą obwiniętą wielką chustką czarną, przechadzającą się zwolna, z głową spuszczoną.

Niekiedy stawała, rzucając okiem na obraz, który dla niéj zapewne był nowym; potém, jak gdyby inni przechodnie przypominali jéj obowiązek poruszania się, szła znowu krokiem opieszałym.

Wiktor poznał w niéj łatwo owę artystkę, tak mocno zajmującą całą kolonią polską.

Nie miał zamiaru zbliżać się do niéj, ale mimowolnie oczyma ją śledził, starając się odgadnąć myśli biédnéj samotnicy. Postać jéj, ruchy, chód, zwieszona głowa, jakby ciężarem jakimś przygnieciona, dawały odgadnąć łatwo istotę znękaną, z nowém swém położeniem nieoswojoną.

Wiktor starał się odgadnąć przeszłość téj wygnanki, zmuszonéj chwycić dla życia za penzle, dawniéj służące jéj tylko za zabawkę. W ciągu bardzo krótkiéj z nią rozmowy dostrzegł, że nie musiała być oswojoną z niedostatkiem i artystyczną oszczędnością. Ubiór jéj, nadzwyczaj prosty i niewykwintny, ułożony był jednak z pewném staraniem nałogowém o wdzięki; ręce były delikatne, białe, arystokratyczne, niezapracowane, a wyraz twarzy nienawykły do pokory ubogich. Coś dumnego, gniéwnego niemal, energicznego patrzyło z oczu wpadłych głęboko, ciemnemi śladami łez obramowanych.

Przypatrywał się jéj Wiktor, znajdując także coś tragicznego w téj postaci błąkającéj się samotnie wśród tłumu, z myślami i troskami — gdy przechadzająca się, potrącaną będąc przez wesołych a nieuważnych przechodniów, usunęła się trochę w głąb ku drzewom i zbliżyła ku ławce, na któréj siedział Wiktor w cieniu. Nie widziała go zrazu i rozpoczęła swą przechadzkę nanowo, tu, gdzie mniéj było ludzi, a miejsca więcéj.

Przeszła tak parę razy około niego, nie postrzegłszy, i dopiéro po kilku zwrotach, rzuciwszy na ławkę okiem, zdawała się go poznawać. Ciekawemi oczy zmierzyła go, dla sprawdzenia czy się nie myli; wstrzymała się nieco, zawahała i przystąpiła bliżéj.

Wiktor zmuszony był się ukłonić, na co odpowiedziała mu skinieniem głowy i siadła daléj trochę na téj saméj ławce.

— Korzystam ze sposobności, aby panu podziękować — odezwała się głosem, w którym mniéj było energii, niż gdy ją spotkał piérwszą razą. — Wymknąłeś mi się pan tak, żem mu nawet polskiego Bóg zapłać powiedziéć nie mogła.

— Bo nie było za co — odrzekł, śmiejąc się, Wiktor.

— Pan jesteś artystą? — zapytała.

— Nie, pani, jestem próżniakiem, miłującym sztukę i czasem trwoniącym czas na nią niepotrzebnie.

Z głową zwróconą ku niemu słuchała kobiéta.

— Cieszę się, że pan nie jesteś artystą i że ja go nie zastraszę przybyciem mojém tu, gdzie artystów jest tylu, a miłośników podobno tak mało.

Pomyślała trochę i ciągnęła z coraz wzrastającą energią:

— Niech to pana nie dziwi, że nie mając kogo pytać, będę niedyskretną. Szczérze mi pan powiédz: czy z małym talentem a wielką pracą można wyżyć z tego penzla nieszczęśliwego?

Wiktor słuchał cierpliwie.

— Z wielkim nawet talentem i niemniejszą pracowitością sztuką żyć bardzo trudno — odparł, nie obwijając w bawełnę surowego wyroku. — Do pozyskania imienia dobić się niełatwo, a bez niego jest się na łasce przekupniów. Ci zaś mają tyle do wyboru, a tak są nawykli do nabywania prawie darmo, że rachując na nich, można umrzéć z głodu. Ludzie co kupują, wolą tanio nabyć u handlarza brzydkość, niż coś dobrego u artysty. Nie znają się powiększéj części, idzie im tylko o pamiątkę z podróży.

— A jeżeli do życia potrzebuje się mało, bardzo mało? — przerwała kobiéta.

— Nie wiem doprawdy, co mam pani odpowiedziéć, abym jéj nie uczynił zawodu — rzekł Wiktor. — Nie byłem dotąd narażony na konieczność zarobkowania.

Nastąpiło milczenie. Kobiéta szklanemi oczyma patrzyła ku Watykanowi; Wiktor patrzył na nią. Miała w téj chwili oblicze wistocie tragiczne.

— Nie sądź pan — dodała zimno — ażebym i ja już się znajdowała w położeniu podobném. Zapewne dość długo jeszcze płótno psuć będę mogła, nie potrzebując szukać na nie kupca, ale wszystko przewidziéć trzeba.

Słuchacz nic nie odpowiedział.

— Pani wprost z kraju przybywa? — zapytał po przestanku.

— Nie — odparła nieznajoma —