Próchno - Wacław Berent (jak czytać książki .txt) 📖
Peregrynując w towarzystwie artystycznej bohemy po ulicach któregoś z niemieckich miast u schyłku XIX w., włócząc się od kawiarni do kabaretu, od dziennikarskiej kawalerki w kamienicy do arystokratycznej willi na podmiejskim wzgórzu, mamy okazję wsłuchać się w gorączkowe bicie serca dekadentyzmu.
Bohaterowie, którym Berent oddaje głos w swej powieści, tworzą polsko-niemiecki konglomerat reprezentantów wszystkich dziedzin sztuki: od literatury, przez teatr i malarstwo, po muzykę i estradę rozrywkową (demoniczna i magnetyczna Yvetta), a towarzyszą im, a nawet przewodzą, postacie niezbędne dla funkcjonowania cyganerii schyłku wieku: dziennikarz i sponsor. Czereda ta wprowadza czytelnika w zawiłe korytarze i „złe wiry” obsesji epoki: obsesję śmierci, mizoginię (wspaniale ukazaną przez postać Zofii Borowskiej), kult sztuki i zwątpienie w jej wartość, wreszcie wątki filozofii nietzscheańskiej i buddyzmu.
Powieść Próchno ukazywała się początkowo w odcinkach w 1901 r. w „Chimerze”, zaś w formie książkowej została wydana w 1903 r. Jej polifoniczna forma pozwoliła wieloaspektowo przedstawić problemy nurtujące przedstawicieli modernizmu. Kazimierz Wyka w swoim Modernizmie polskim poświęcił książce Wacława Berenta ciekawe studium ukazujące, w jaki sposób stanowi ona zarazem krytykę Młodej Polski i pozostaje zanurzona w nurcie epoki, otwierając jej nowy etap (por. Szkice z problematyki modernizmu. Pałuba a Próchno).
- Autor: Wacław Berent
- Epoka: Modernizm
- Rodzaj: Epika
Czytasz książkę online - «Próchno - Wacław Berent (jak czytać książki .txt) 📖». Wszystkie książki tego autora 👉 Wacław Berent
Rzucił się Turkuł na krześle.
— Pyszne! — krzyknął i sięgał po notes do kieszeni. — Kapitalne!
A po chwili:
— A więc: działalność praktyczna, ale... sub speciae aeternitatis113. Ho, ho! W panu coś się bardzo kłóci... Ale bajka kapitalna! Pan musisz tkwić w tych starych... tam... Tiens114, czy pan czasami nie jesteś!?...
Hertenstein z uprzejmym pośpiechem podsunął mu zapałkę pod nos do wygasłego w wargach papierosa.
Borowski nie spuszczał z nich oczu.
— Pan powiedział — zwrócił się po chwili do Turkuła — że, gdzie tryumfuje czyn, tam musi być zdeptanym uczucie.
— Ja tego nie mówiłem.
— Prawda, to Hertenstein!...
— O, Hertenstein cudzego uczucia urazić by nie umiał, a cóż dopiero zdeptać własne! — mówił Turkuł, nie przestając zapisywać czegoś w notesie. — Niech się pan nie gniewa, ja czuję pana... Taki rozdaje tylko uczucie, wziąć go sobie od kogoś nie umie: za słaby lub za mało brutalny. Taki — nic sam nie burzy, jemu życie wszystko niszczy. Czyśćcowe dusze!... Takim musiał być Szopen — prawda, panie Hertenstein?
Hertenstein żachnął się nerwowo:
— Nie mówmy tu o Szopenie!
— Przepraszam.
I znów milczeli.
— Pan mnie zapewne do jakiego dramatu chce wkleić? — zagadnął Hertenstein z cierpkim grymasem.
— Wkleję.
— Czy pan już żyć jako człowiek nie umiesz?
— Nie — odparł Turkuł twardo i jakby z dumą.
— Czuć to. Pan cuchniesz atramentem... Zresztą, pańskie sztuki mogą być doskonałe, ale grać powinien aktor z genialnym nerwem życia. Ot, Borowski na przykład!
Borowski podniósł oczy i zasapał ciężko jak miech.
Śpiewki, tańce i błazeństwa ze sceny dochodziły tu dalekim przytłumionym gwarem: niby wrzaskliwe nakrzykiwanie pastucha pod wieczorną zorzę, co się w cichym powietrzu roznosi i kołysze, harmonią spokoju owiewa i echem pieśni do uszu dolata115. Tu w głębi ciemnej niszy żył, drgał i tętnił teatr: wszystko inne roztapiało się w harmonii.
Turkuł nie spuszczał z oczu Borowskiego.
— Jedź pan ze mną! — rzekł nagle. — Grać moje Przeznaczenie. Dają za trzy dni; jadę tej nocy jeszcze.
Borowski drgnął i spojrzał jakby z przerażeniem na niego.
— Wsadzę pana na debiut do „Wielkiego”.
— Co!? — Borowskiemu krew uderzyła do głowy i przysłoniła nagle wszystko przed oczyma. — Co pan powiedział? — pytał po dłuższym milczeniu.
— Do „Wielkiego”.
— Boże mój!...
Turkuł, śmiejąc się, wyciągnął rękę, aby w nią Borowski na zgodę uderzył.
— Biorę pana na swój koszt, czym sprawię naszej publiczności prezent królewski.
Borowski patrzał bezradnie w oczy Hertensteina, jakby od niego oczekując otuchy czy też namowy.
Ktoś szarpnął drzwi: do ciemnej loży wtoczył się pijany Pawluk.
— Pan Borowski, dawaj żonę! — krzyczał, waląc mu się prosto na szyję. — Tam oni cuda prosto opowiadają. Rad by popatrzeć — namaluję może... Tam oni wszyscy opowiadają, bo my się tam upili... Winem winogronowym upił się i ja... Ty, pan Borowski, nie gniewaj się! — A żonę tu sprowadź — ot co!... Rączkę wycałujemy — uczciwi będziemy... Wiadomo: cudza żona! Trzymaj się!...
Borowski odpychał go od siebie ze wstrętem i strachem, jak złą zmorę. Hertenstein skoczył wreszcie i chwycił Pawluka za bary.
— A ty, pan Borowski, pożal się nad Müllerem i wyrzucaj go won od siebie. U pijanego, wiadomo: dusza przez gębę lezie! Powiada, że jeśli w łeb sobie strzeli, to tylko dla onej to Zośki twojej... A Jelsky jest na kobiety drań! — Czuju116!!
Pan von Hertenstein, nie rozumiejąc nic, zżymał się na ten ochrypły, pijany i natrętny głos.
— Idź precz, kozaku, idź precz!...
— Ja liustra117 szukał i was nalazł. Liustro zbić chcę!... Spiegel zerschlagen118, baron Hertenstein!
— Tłucz, rób, co chcesz!
— Zbiję!... A ty, pan Hertenstein, po co tu przyszedł? Modlić się — ha? Wiadomo — duszę zapomnieć!... I ja — i mnie — bełkotał, czepiając się każdego z nich po kolei — i mnie tu ciasno w waszej Europie... Pójdziesz do akademii: „Tfu, jak wszyscy umieją!”; pójdziesz do galerii: — „Boże ty mój, co ludzie już arcydzieł namalowali” — przytłoczy, zgniecie, zdepcze. — Pójdziesz do kawiarni: łeb jak dynię rozedmie. Mądrzy wy, mądrzy! Wiek słuchaj, nie nauczysz się!... A sam ja co? Tfu! I artystą chciał zostać!... Zapłacze dusza! Dawaj — zapiju! Przyjdziesz hań119 gdzie zapomnieć: głupstwo na głowę wskoczy, w czuprynę się wczepi i — paszoł120! — Hajda, galop! U was wszystkiego za dużo w Europie waszej, za dużo, za dużo!... Miejsca dla duszy nie ma!...
Nima, nima! — skarżył się i żalił, gdy go za drzwi wypychano. — A ty, pan Borowski, żonie małą to rączkę wycałuj pięknie ode mnie — wołał poprzez głowę Hertensteina. — Kobiety wy by mnie dali, dobrej, poczciwej!... Buchnąłby na kolana, stopy całował i beczał, beczałby!... Tobie, pan Borowski, żony przez to nie ubędzie, a ja duszę zleczę, wymyję łzami, wyczyszczę z błota!... Na wykształcenie pluję! Oddam panu Turkułowi: dramat zrobi; wszystko inne tam — mężowi — niechaj! A mnie serca trochu kobiecego... Baby, baby mi dajcie! Ta121 dobrej baby!...
Wypchnięto go wreszcie za drzwi. Tam począł niebawem wrzeszczeć jak sroka; zataczając się od ściany do ściany, darł się ochrypłym głosem:
— Cicho, Pawluk, bo cię wyleją z lokalu!
Lecz on wparł się niebawem gdzieś w kąt i tłukł głową o ścianę.
— Uch, padlec, padlec!... Przedał jak Judasz!.. Za sztuku, mówili; za ono won draństwo, za publikę przedał!...
Wreszcie ucichło wszystko; w sali tylko gwarno było przy spuszczonej kurtynie. W ciemnej loży milczano.
Jakieś swarliwe głosy na korytarzach, potem raptowny trzask i brzęk, co z łoskotem metalicznym potoczył się jakby po kamieniach, echa szklane we wszystkich kątach teatru zbudził, nagłą ciszę wszędzie wyczarował i utonął niebawem w ogólnej wrzawie, krzyku i tumulcie.
— Zbił! — rzekł Borowski.
Pod koniec antraktu orkiestra starała się grać poważnie, kelnerzy snuli się majestatycznie, na głośniejsze śmiechy sykano gdzieś z kąta. Ludzie byli już podnieceni i poddawali się biernie tym nieokreślonym, nie wiadomo skąd idącym nakazom. Wreszcie dzwonienie: długie, powolne, proszące o skupienie.
Numer główny programu!
Przed kurtynę wyszedł jegomość w tużurku i obwieścił żałobnie, iż panna Yvetta Gilbert w drodze powrotnej do Paryża raczy wystąpić raz jeden tylko.
„Dobrze robią ciekawość” — aprobował Jelsky w duchu.
— Oto chwila brzemienna — zwrócił się z powagą do przyjaciół. — Reklama wyzywa tłum w szranki i potęgę swą mierzy. Przyjrzyjcie się dzieci, „co może dziennikarz”!
Ludzie tymczasem wlepiali już oczy w kurtynę i nastawiali uszy; sykano na nieproszone gawędy. Jelsky zakaszlał głośno dla eksperymentu: zakaszlano na widowni, jak w owczarni. „Skupienie jest!” — wnioskował. I czuł się panem trzody swojej.
— Stań się! — rzekł jak kapłan, gdy zasłona unosiła się powoli ku górze.
I stało się!... Tam, przed rampą stała ona! — Jak wskrzeszona legenda, jak wyczarowana z gazet, ogłoszeń, wersji i plotek. „Czarną ma na sobie suknię i żółte wstęgi — mówią sobie ludzie. — I te wielkie, lśniące czarne rękawice na ramionach, te same, co do anegdoty już niemal przeszły”. Ona! „Nieładna!... Brzydka!... Wspaniała!...” — „Ciekawym, czy też prawda, co o niej piszą” — myślą wszyscy, a każdemu już serce bije, każdy jest już najpodatniejszym do przyjęcia takich wrażeń, jakie mu w oczy i uszy rzucą.
Stoi, dłonie splotła i uśmiecha się... „Dziwny uśmiech!”... Szczupła, giętka, wysmukła... „Ależ te oczy, te oczy!”...
— Wisz, hadiuka122 czarna!... — rozlega się na cały teatr tuż ponad głowami Borowskiego i Turkuła. — (Pawluk wywinął się na razie z rąk policji).
Wreszcie, ona przechyla się giętko — o posłuch prosi: „A young boy gave me his heart” — zaszeleściło jak liście. Ludzie nieprzygotowani byli na angielski język. „Młody chłopiec dał mi serce swoje” — tłumaczono sobie pośpiesznie, podczas gdy artystka wyciągnęła przed się ramiona i trwożnie, pieczołowicie ujmowała, zda się, coś subtelnego w dłonie. I zdawało się ludziom, że w tych czarnych rękach drży lękliwie ciepłe ludzkie serce. — Zagrała muzyka śpiewnie i łagodnie. Padły pierwsze słowa — francuskie. „Dlaczego taka wieża Babel?” — dziwił się ten i ów, lecz każdy wypłaszał czym prędzej z myśli to niewczesne pytanie.
Napięcie tak wzrosło, że pierwsze te słowa były dla ludzi niemal ulgą fizyczną. Głos niski, lecz śpiewny i jakiś ogromnie kobiecy. W naprężeniu początkowym każdy puszczał mimo uszu melodie i śpiew, czatując natomiast na treść, na słowa, na gesty. I oto dowiadywały się chciwe uszy, że ...młody chłopak, gdy łzy wszystkie na rozstaniu wypłakał, piersi swe roztworzył, serce z nich dobył, u jej stóp złożył. „Weź — do ciebie wszak należy. Mnie już nic po tym!” A w czarnych dłoniach drga, zda się, pulsuje i tętni to serce, niby ptak ofiarny; i krwią widocznie ocieka, gdyż ona tak ramiona przed się wyciąga, jakby się bała poplamić czymś suknię. W tym sercu, jak na dnie purpurowego kielicha, leży biała lilia pierwszych uczuć, nowa młodość, nowego życia wonie i blaski! I pieszczą, i tulą coś te czarne dłonie, niby ptaka przeznaczonego na rzeź; potem: „zwróć mi — daj!” — śpiewają usta, a długie, ruchliwe czarne palce oplatają coś, jak ssawki mątwy, wpijają się, niby ostre pazury w coś, co drży, łopoce się i precz z rąk wyrywa. Wreszcie krótki, cichy okrzyk! — Ludzie westchnęli na widowni, tu i ówdzie krzyknęła kobieta.
Rozdarła serce!
I śmieje się... Lecz w tejże chwili zbiera się w sobie, odskakuje nagle w tył, ramiona rozpacznie przed się wyrzuca i pręży długie palce. Jakiś lęk potworny wykrzywia jej twarz.
I ludziom się zdawało, że widzą u jej stóp żmiję!
A ona krzepnie w trwodze, drętwieje w przestrachu, długie czarne ramiona wyginają się jak węże, prężą się ruchliwe, cienkie palce. Ludzie słów wciąż jeszcze nie rozumieją, ale każdy czuje, że żmija dosięgła jej stóp, oplata nogi, po biodrach się ślizga. A muzyka gra śpiewną zwrotkę. Piosnka prosta, co do połowy wierszy opada, od połowy w górę wysokim tonem sięga — i donosi jak echo skargi dalekiej:
Ona przechyla się, słania i opada niemal w giętkim przegięciu ciała. A skarga ta dziwna wciąż dalekim śpiewa echem:
Jakiś nieludzki, blady ból kurczem obrzydzenia wykrzywia jej twarz, brzydką w tej chwili jak u czarownicy.
Czego chcesz ty?!...
I padły te słowa, jako zgrzyt pękniętej struny. Te blado i bezwładnie rozchylone usta, ten nieuchwytny wyraz nie wiadomo: smutku kobiety czy cynizmu aktorki!...
Osunęła się zasłona.
I cisza była. Na korytarzach tylko gdzieniegdzie warczał gaz i dziwnie odbijał się echem turkot powozów na ulicy. Zdawało się, że tamtędy ciągną jakieś kondukty pogrzebowe.
„Co to było?” — pytał samego siebie ten i ów trzeźwiejszy. Lecz oto pada pierwsze klaśnięcie jak strzał — oklaski bić zaczęły gradem o pułap, toczyły się, jak grzmoty: runął łoskot, wszczął się krzyk i tumult. Gdzieniegdzie ponad tłum wyrzucały się rozpaczne ramiona ze złożonymi do oklasku dłońmi lub ukazywała się głowa z okrągłymi oczyma i szeroko, jakby w przestrachu, rozwartą gębą. Ryczała, pieniła się ta szalona fala przypływu gromadnej duszy. Czuć było pot ludzki — tłum śmierdzieć poczynał.
— Jezus Maria, Borowski?! — krzyknął nagle Hertenstein i rzucił się na brzeg loży, by go wpół pochwycić. — Bój się pan Boga, kto słyszał się tak wychylać!?...
Jelsky stał na froncie loży dziennikarskiej, na wprost sceny. Kiwnął przyjaźnie dyrektorowi teatru i, wyjąwszy machinalnie gazetę z kieszeni, uderzał nią o parapet loży, spoglądając niedbale na kłębiący się u nóg jego tłum.
— Przepotężna! — zaśmiał się z tryumfem i rzucił numer gazety na głowy inteligentnego motłochu.
Wsparty na ramieniu Jelsky’ego, wlókł się ciężko do domu; co chwila przystawał i oglądał się trwożnie poza siebie. „Pluń na te zmory!” — uspokajał go kilkakrotnie Jelsky.
Zagrodziły im drogę długie, ślisko wydeptane stopnie, wystające z równego szeregu kamienic. Borowski zapatrzył się na potężne, omszałe kolumny i na barokowe posągi w niszach.
— Nie pójdę! — zawołał nagle i przysiadł na stopniach kościoła.
— Chciałeś, żeby cię do domu odprowadzić?
— Bodajbym był przeklęty!
— Eh! — skrzywił się Jelsky. — W taki melodramat wpija się pierwszy lepszy cham gorzałką.
— Ja jestem trzeźwy.
— No chodź!... Ambicję cenię nawet u pijanego.
— Bez ludzkiej ambicji i głupoty ty byłbyś zerem.
— Obaj, obaj, Borowski... Ale wstań z tych stopni, bo to jest śmieszne i bluźniercze.
Zamiast odpowiedzi przylgnął ustami do kamiennych schodów i trzykrotnie w piersi się uderzył.
Uwagi (0)