Bankructwo małego Dżeka - Janusz Korczak (biblioteka online darmowa .TXT) 📖

podobnego potrafił?

Mister Pennell uważnie przejrzał rachunki i pokazał Dżekowi dwa błędy: jeden gramatyczny i jeden w dodawaniu.

— Omyliłeś się tu o trzy centy. No, a czy ci kasa się zgadza?

— Nie rozumiem, o co pan się mnie pyta — odpowiedział trochę zawstydzony Dżek.

— Bo widzisz: powinieneś mieć akurat tyle pieniędzy w kieszeni, to jest w kasie, no, w pudełku czy w skarbonce, ile tu w kajecie wyliczyłeś. Jeżeli masz, to znaczy, że ci się kasa zgadza, że się nie pomyliłeś.

— A dajże chłopczynie spokój — mówi missis Pennell. — Zgadza mu się wszystko; co się tam ma nie zgadzać. Pierwszy raz w życiu widzę takie genialne dziecko. Albo porozmawiaj z Mary. Jak ona wszystko wie. Wie, gdzie mieszka, wie, ile ma lat. Można z nią mówić jak z dorosłą osobą. Weź, Mary, jeszcze pierniczek. Może ci jajko ugotować, to i Williamek dla towarzystwa zje. Prawda? I jaki to mały grubas. Chodź, Mary, zobaczysz fotografię dzidziusia.

William pokazał Dżekowi zabawki i nawet chciał darować, ale Dżek nie wziął. Tylko Mary dostała lokomotywę i dwa wagoniki. I aż cztery razy Dżek prosił, że musi iść do domu, bo go missis Pennell nie chciała puścić. A jeszcze wsypała im do kieszeni — orzechy i herbatniki. I ani słyszeć nie chce o dwóch dolarach. Ciągle tylko mówi, że Dżek ją obraża, i sama zapięła Mary wszystkie guziki przy palcie. I bardzo mokro pocałowała Dżeka i Mary.

Mary na schodach wyciera buzię rękawem, a Dżek myśli:

„Pan Pennell mądry, pani Pennell dobra, a szkoda, że William jest gamajda”.

Druga świąteczna wizyta była u mister Tafta. Tu Dżek czuł się swobodnie. Matka jak zwykle leżała, a mister Taft pił z Dżekiem kawę i rozmawiali o różnych finansowych sprawach.

— Wiesz, Dżek, twój imiennik był u mnie.

— Kto taki?

— No, Dżek107 Dale, hurtownik, który ci tyle rzeczy podarował.

— Nie mnie, tylko kooperatywie, i nie podarował, tylko tanio sprzedał. Więc był u pana mister Dale? Dlatego pewnie zapisał wtedy w notesie, żeby nie zapomnieć. Nie wiedział wcale, że pana matka chora.

Mister Taft pokiwał głową.

— Tak, tak, mój Dżeku, są ludzie, którzy wiedzą tylko, co im potrzebne, i pamiętają tylko, co im przynosi korzyść. Lat temu dwadzieścia ten sam Dżek Dale, który przyjechał teraz do mnie własnym samochodem, i to najgorszym ze swoich trzech samochodów, tak, dwadzieścia lat temu był u mnie chłopakiem w sklepie i tak samo pił kawę, jak ty teraz pijesz. Tylko wtedy kawę gotowała moja biedna mama.

Mister Taft głośno wytarł nos, a w oczach miał łzy.

— A jak ty, mój Dżeku, za dwadzieścia lat będziesz miał samochód, to mnie już nie będzie na świecie.

I Taft opowiedział Dżekowi długą historię, jak z małego chłopca na posyłki może się zrobić bogacz.

— Ja go nauczyłem, jak być kupcem. Dobrą miał u mnie szkołę. Kiedy już sam zaczął pracować, przychodził zawsze się radzić. Czasem posłuchał, czasem nie. A potem mówił: „Ile razy posłucham pana, mister Taft, zawsze dobrze na tym wychodzę”.

Dżek bardzo chciał się zapytać, dlaczego mister Taft, który nauczył Dżeka Dale, jak zostać bogaczem, sam jest tak biedny. Bo dawniej Dżek myślał, że każdy, kto ma sklep i tyle różnych rzeczy, jest okropnie bogaty. Ale teraz wie, że nie. Kupiec musi też za wszystko płacić i troszkę tylko zarabia. A nawet nie wszystko, co ma w sklepie, jest jego własnością, bo często hurtownik daje na kredyt, a potem żąda pieniędzy. Właśnie dlatego sklep na rogu zbankrutował wtedy.

Dżek chciał się zapytać, dlaczego Dale bogaty, a mister Taft biedny, ale się wstydził.

No i trzecia wizyta Dżeka była u woźnego szkoły. Bo jak rozdał laurki, woźny go do siebie zaprosił.

A to tak było:

Trzydziestego pierwszego grudnia o dwunastej Dżek przyszedł do szkoły. Tak było cicho i pusto, i jakoś dziwnie. Właściwie Dżek przyszedł o wpół do dwunastej i dobrze zrobił, bo już Sill i Gaston czekali przed bramą. Sill zaraz wziął laurkę i różową wstążeczkę i poszedł, a Gaston został, bo i jemu podobała się szkoła, że pusta i cicha. Chciał nawet wyjść na korytarz i zawołać: „hop-hop”, czy będzie echo. Ale Dżek nie pozwolił, bo woźny może się gniewać.

Dziewczynki bardzo się cieszyły, że dostały wstążkę do przewiązania, i w ogóle wszyscy byli zadowoleni. Chłopcy umawiali się, jak laurkę dadzą rodzicom. Każdy myślał inaczej.

Jeden mówi:

— Ja zaczekam, aż zasną, i położę na stołeczku przy łóżku.

Drugi mówi:

— Ja dam dopiero, jak wrócimy z kościoła.

Fil mówi:

— A ja wezmę do łóżka patelnię i o dwunastej huknę kijem na wiwat, jak w bęben. I dopiero dam.

Wszyscy się śmieją. Jest wielu, którzy się nie położą wcale.

— Przez całą noc? — pyta ktoś nieufnie.

— Ano, co ważnego. Bo to jedną noc nie spałem, jak są goście!

I dopiero opowiadania o świętach, o gościach. I tak trwa godzinę. Jedni odchodzą, drudzy spóźnieni przychodzą.

— Tak leciałem; myślałem, że nie dostanę.

No i coraz mniej, coraz mniej. Aż został Dżek i Parkins. Parkins pomógł Dżekowi wytrzeć schody, bo trochę się zabłociły, i poszedł także. A w szafie zostały się108 tylko cztery laurki: Dżeka, brudasa Dżona, Warda i Nelly.

Dlaczego Nelly nie przyszła? Dżek bardzo chciał ją zobaczyć. Weszłaby w białym płaszczyku i białej czapeczce z pomponikiem. Płaszczyk Nelly wisi na trzecim kołku w środkowym rzędzie. Raz ktoś jej zrzucił czapeczkę, Dżek był akurat w szatni, więc wziął i powiesił. A pani woźna powiedziała:

— Zaraz poznać porządne dziecko. Inny sam zrzuci i nie podniesie.

I kiedy Dżek stoi przy oknie i myśli, woźny go do siebie zawołał.

— Długo będziesz czekał? Już więcej nie przyjdą: może wyjechali na święta. A ty zmarzłeś, bo się w święta nie pali w piecach.

I tu tak samo: zupełnie inny jest mister Taft, kiedy ktoś go nie zna i wejdzie tylko coś kupić, a zupełnie inny jest w pokoju ze swoją starą matką. Zupełnie inny jest woźny, kiedy dzwoni na schodach albo chodzi po korytarzu i gderze109 na chłopców, a zupełnie inny w mieszkaniu. Zupełnie jak rozmaici ludzie, niepodobni do siebie.

 

Komisja rewizyjna napisała w kajecie z rachunkami Dżeka:

„Komisja rewizyjna przejrzała kwity kooperatywy, obliczyła kasę, sprawdziła rachunki. I znalazła wszystko w zupełnym porządku. Komisja w imieniu kooperatywy trzeciego oddziału Dżekowi Fultonowi składa podziękowanie”.

Podpisali: Harry Passon, Dżems, Fanny, Ella i pani.

Dżek był bardzo zadowolony. Ale w życiu nigdy razem wszystko się nie udaje. Stanie się coś przyjemnego, a potem zaraz zmartwienie. Jedno dobre, drugie złe. Za jedno pochwalą, za drugie się gniewają. I szkoda, że się nie udało, i dobrze, że się można przynajmniej pocieszyć.

Więc tego samego dnia, kiedy komisja rewizyjna podziękowała, że dobrze prowadził rachunki, było akurat zadanie klasowe, którego Dżek nie umiał rozwiązać.

A nazajutrz miał jeszcze jedno, zupełnie inne zmartwienie. Nelly umarł ojciec.

Dżek nie wiedział, dlaczego Nelly nie przychodzi, i co dzień szukał w szatni na wieszaku białego płaszczyka. Kołek był pusty przez cztery dni, a piątego dnia zobaczył Dżek czarny paltocik i kapelusz z krepą. Nie domyślił się od razu, ale tak jakby się przestraszył. Prędko biegnie po schodach i zaraz widzi Nelly, ale w żałobie. Koło Nelly stały dziewczynki i rozmawiały. Dżek usiadł na swojej ławce, wyjmuje książki z teczki, ale nie wie, co robić.

Doszła110 do niego Doris.

— Wiesz, Dżek, Nelly umarł ojciec.

— No więc co, że umarł? — mówi Dżek i układa książki, a w gardle tak mu jest jakoś, że trudno oddychać.

— Na suchoty111 umarł. Nelly cały rok będzie chodziła w żałobie. Na wsi umarł. Nelly też była na wsi. Dopiero wczoraj przyjechała ze swoją mamą.

Teraz Dżek wie wszystko. I na szczęście jest dzwonek, i pani weszła, i zaczęła się lekcja.

Pani pocałowała Nelly. I było bardzo spokojnie. Dopiero przed samym dzwonkiem Sanders pokłócił się z Pittem i pani postawiła Pitta do kąta. I dopiero na trzeciej przerwie Nelly pierwsza doszła do Dżeka.

— Nie mogłam być przed świętami — mówi Nelly.

— Wiem. I laurki nie wzięłaś.

— Teraz już mi niepotrzebna — mówi Nelly.

— No, tak — mówi Dżek. — Dżon i Ward też nie wzięli.

— Dlaczego?

— Dżon zapomniał, a Ward był chory. Czy chcesz zobaczyć szafę?

— Dobrze.

Dżek pokazał Nelly, jak wszystko jest ułożone.

— No już, wyjdźcie — powiedział dyżurny.

I wyszli razem.

— Chcesz, żebym z tobą poszedł po szkole? — zapytał się Dżek.

— Dobrze — powiedziała Nelly.

I Dżek żałuje, że się zapytał. Bo właściwie chłopcy wracają do domu z chłopcami, a dziewczynki z dziewczynkami. Chyba że jaka siostra albo kuzynka. Jedna tylko Betty goni się z chłopcami na ulicy i nic sobie z niczego nie robi.

Więc po lekcjach wyszli razem i okazało się, że Dżek przechodzi obok domu, gdzie Nelly mieszka. Bo można skręcić w pierwszą albo w drugą ulicę — i wcale nie jest dalej.

Na drodze już zaczęli rozmawiać naprawdę.

Więc brat Nelly został u dziadków na wsi, a do nich sprowadzi się ciotka, która będzie szyła razem z mamusią. Mama sprzedała orzechową szafę i tokarnię. Ojciec już dawno kasłał. Jak Nelly siedziała z mamą przy ojcu, kiedy ojciec był bardzo chory, Nelly opowiadała o Dżeku. I mama powiedziała:

— Chciałabym go poznać.

Jeżeli Dżek chce, może wstąpić na górę; zobaczy ich mieszkanie.

Dżek wszedł na górę.

Mama Nelly bardzo się ucieszyła, że przyszedł.

— Bardzo dobrze, mój Dżeku, że zamiast się bawić, poświęcasz wolny czas dla dobra kolegów. Mój mąż, tatuś Nelly, dopóki był zdrów, też pracował w bibliotece związkowej. Raz urządził teatr, raz koncert, to znów wycieczkę. A cały dochód, cały zarobek, szedł na zakup książek. A chociaż od trzech lat wcale nie pracował, związek dowiedział się o jego śmierci i przysłał na pogrzeb delegata z wieńcem.

I mama Nelly pokazała Dżekowi wstęgę z napisem:

„Bibliotekarzowi Związku w hołdzie za trudy”.

Potem pokazała jeszcze inne pamiątki po zmarłym.

— O, widzisz, w tej teczce trzymał wszystkie rachunki, różne papiery...

— Dla komisji rewizyjnej — powiedział Dżek.

— Właśnie. A ty skąd wiesz o tym?

Dżek żałował, że nie ma akurat przy sobie zeszytu, ale obiecał, że przyniesie i pokaże.

Potem Dżek powiedział, że już musi iść, i wcale go nie zatrzymywali. Tylko matka Nelly powiedziała:

— Nie zapominaj o nas. Nelly będzie teraz smutno bez brata, chociaż się czasem czubili.

I uśmiechnęła się, ale zupełnie tak samo jak Nelly.

Dżek opowiedział w domu, gdzie był, i mama obiecała, że może odda do szycia matce Nelly, jeżeli coś będzie potrzeba.

A w sobotę odbyło się na ostatniej lekcji posiedzenie kooperatywy i biblioteki. Pani miała być także, ale się śpieszyła i nie przyszła.

Fil niemożliwie się zachowywał. Tak błaznował, że wreszcie Dżek zniecierpliwiony powiedział:

— Jeżeli Fil nie wyjdzie z klasy, nie chcę prowadzić posiedzenia.

Bo kasa kooperatywy, już po zakupieniu nowych zeszytów i stalek, ma cztery dolary i sześćdziesiąt centów, więc Dżek nie wie, co chcą, żeby kupić.

— Sznapsa112 — woła Fil. — Dla każdego funt kadryla113 i pączki, bo teraz karnawał!

Głupi taki, że nie wiem. Zaczynają się śmiać i kłócić, ile kto może zjeść kiełbasy.

— Załóż się — wrzeszczy Fil na cały głos — że sam jeden zjem dwadzieścia serdelków!

Co to za posiedzenie.

— Zobaczycie, że przyjdzie kierownik, jak będziecie hałasowali.

A kierownik akurat ma lekcję w sąsiedniej klasie.

Dwoje stoi przy tablicy i maże.

— Idźcie na miejsce — prosi Dżek.

— A co będziemy szli? Niech się naprzód uspokoją, to pójdziemy.

Zaczynają się przesiadać z jednej ławki na drugą.

Jedne ławki puste, a na drugich pchają się po czworo, kłócą się i robią sery (to znaczy spychają).

— Zobaczycie, atrament wylejecie.

No i rozumie się, wyleli114.

— No, już dosyć — woła Iim. — Niech każdy siądzie na swoje miejsce.

— Posiedzenie to nie lekcja. Każdy może siedzieć, gdzie chce — mówi Adams.

— Ale tylko po dwoje.

— A po troje nie pozwolisz? Tak cieplej.

Ledwo się troszkę uspokoiło, znów Adams usiadł koło Czarli115, a Sidney nie chce. Znów kłótnia, znów hałas.

— Dżems, opowiedz nam bajkę — nagle zawołał Fil, ale takim płaczącym tonem, że nie można się nie śmiać.

— Fil, wyjdź w tej chwili z klasy — mówi Dżek, już tak rozzłoszczony, że łzy ma w oczach.

Fil wychodzi. Cisza. Nagle staje przy drzwiach i zaczyna:

— Dżek, druhu mój miły! Mnie wypędzasz, mnie, który by życie za ciebie poświęcił? O niewdzięczniku, patrz: serce mi pękło z bólu.

I przewraca się koło drzwi, niby że umarł.

Ale już klasa ma naprawdę dosyć.

— Fil, przestań!

— Już dosyć!

— Wszystko pani powiem!

— Chodźmy do domu!

— Jak jakie szczeniaki!

Teraz już się naprawdę uspokoiło. Każdy usiadł na miejscu.

— Cztery dolary i sześćdziesiąt centów. Jeszcze są winni pięćdziesiąt cztery centy i nie oddają. Horton nic bez pieniędzy nie daje.

— Bo Hortona i tak wyrzucili.

Nieprawda: Hortona nie wyrzucili, ale siódmy oddział jest z niego niezadowolony. Bo jeżeli w trzecim oddziele116 Dżek Fulton tyle zrobił w ciągu trzech miesięcy, to przecież siódmy oddział przez rok mógł więcej zrobić.

— Nasza kooperatywa śpi — powiedział jeden na posiedzeniu siódmego oddziału.

Wspomnienie o siódmym oddziele jeszcze bardziej uspokoiło wszystkich. Fil krzyknął:

— Niech żyje trzeci oddział!

Ale to nie przeszkodziło. Przeciwnie.

Zaczęli radzić, czy