Ludzie, którzy jeszcze żyją - Czesław Halicz (właśc. Czesława Endelmanowa-Rosenblattowa) (jak czytać książki w internecie za darmo txt) 📖

W naszym miasteczku w wieczór purymowy54 starsi chłopcy z chederu i młodsi robotnicy oraz rzemieślnicy przebierali się i chodząc po zamożniejszych żydowskich domach, urządzali widowiska, przeważnie biblijnej treści.

Czasami odgrywali różne scenki humorystyczne, ułożone przez nich samych lub nieznanych domorosłych dramaturgów.

Role kobiece odgrywali również chłopcy, przystrojeni w suknie i kapelusze, skradzione lub wyżebrane u sióstr i matek, przy czym każdy taki chłopiec miał w ręku papierowy wachlarz lub parasolkę, którą w patetycznych momentach wymachiwał jak woźnica batem.

Poważną rolę w tych wszystkich widowiskach odgrywał niedźwiedź, chłopiec ubrany w wywrócony kożuch i prowadzony na łańcuchu przez Cygana.

Zdawałoby się, że niemy niedźwiadek ma najniewdzięczniejszą rolę. Było zaś wprost przeciwnie: sprawdzało się tutaj powiedzenie, że „dla dobrego aktora nie ma złej roli”.

Zaiste Abram, syn tragarza Szmula, był, jeśli się tak wyrazić można, „genialnym niedźwiedziem”. Pomruk jego, gdy karał przestępców, był taki groźny, że mrowie przechodziło słuchaczy, a gdy oblizywał językiem rany niewinnej ofiary, mruczał tak łagodnie i kojąco, jak matka śpiewająca swemu dziecku kołysankę. A kiedy pokazywał sztuczki, pomrukiwał tak wdzięcznie i figlarnie, że pozazdrościć by mu mogła niejedna teatralna trzpiotka.

W naszym miasteczku nie było teatru lub kina, toteż nawet dorośli z przyjemnością przypatrywali się purymowym widowiskom, a cóż dopiero mówić o dzieciach.

Po purymowej kolacji stawała zwykle w progu jadalni kucharka Chana i mówiła:

— Proszę pani, przyśli purymspyler55 i proszą, aby ich wpuścić.

Babka, aby podroczyć się z dziećmi, pytała z udanym wahaniem dziadka:

— Jak myślisz, Natanie, wpuścić tych łobuzów?

— Babciu kochana, złota! — rozlegały się błagalne nasze głosy, a dziadek, również dla żartu, namyślał się niby przez chwilę, nim odpowiedział:

— No, cóż zrobić... niech ich Chana wpuści...

Odsuwano pośpiesznie stół, by utworzyć scenę dla aktorów. Dzieci, rodzice i dwaj żołnierze z koszar, zaproszeni według dawnego zwyczaju na świąteczną kolację, zasiadali dokoła, a we drzwiach stała służba oraz kilku biedniejszych sąsiadów i sąsiadek, do których nie zachodzili purymowi aktorzy.

Zaczynało się przedstawienie. My, dzieci, wstępowałyśmy nagle w krainę cudów i dziwów wszelakich. Duszę naszą ogarniała błogość słoneczna i błękitne zachwycenie. Jawą stawała się nagle legenda biblijna i bajka.

Nigdy już potem w prawdziwym teatrze nie śmieliśmy się tak szczerze, nie cierpieliśmy tak boleśnie, nie oburzaliśmy się tak na nędzników i nie triumfowaliśmy tak radośnie z bohaterami, jak na owych widowiskach purymowych.

Lecz nie tylko my, dzieci, ale i dorośli bawili się lub byli wzruszeni, choć dla przyzwoitości starali się być od nas powściągliwsi.

I oto pewnego razu, na początku przedstawienia, kiedy umierająca z pragnienia Hagar56 idzie przez pustynię, niosąc na ręku małego Izmaela, rozległ się w sieni domu płacz i taki krzyk, jak gdyby kogoś mordowano.

— Co to może być! Niech Chana idzie zobaczyć — rzekła zaniepokojona babka.

Chana poszła i za chwilę wróciła z gorzko płaczącym dziesięcioletnim chłopcem.

— Mnie tutaj nie chcą wpuścić, a ja jestem Josele... Josele, brat niedźwiedzia.

Wszyscy zaczęli się śmiać, tylko dziadek powiedział z udaną powagą:

— Jeśli tak jest, to przysługuje ci prawo wstępu. Siadaj sobie, Joslu, bracie niedźwiedzia.

I przedstawienie potoczyło się swoim trybem.

I od tego czasu chłopcy z chederu, a później całe miasteczko nazywało tego chłopca: „Josele, brat Niedźwiedzia”.

Zdawałoby się, że ten przydomek z czasem zostanie zapomniany, lecz dalsze dzieje tych chłopców tak się ułożyły, że Josele na całe życie pozostał bratem niedźwiedzia.

W dwa lata później Abramem (niedźwiedziem) zaopiekował się pewien student, który przyjechał do rodzinnego miasteczka na wakacje. Zaczął go uczyć, potem wystarał się dla wyjątkowo zdolnego chłopca o jakieś stypendium i Abram wstąpił zrazu do gimnazjum, a później, skończywszy sześć klas, do szkoły dramatycznej w Kijowie.

Raz do roku przyjeżdżał do rodzinnego miasteczka i występował wtedy w dużej sali przy restauracji Cementa jako deklamator i monologista, a ludzie z naszego miasteczka zapełniali szczelnie tę salę, podziwiając i oklaskując byłego purymowego aktora.

Josele, który już wówczas zaawansował na czeladnika krawieckiego, chodził jak nieprzytomny. Szczęśliwy, upojony powodzeniem brata, o nim tylko mówił i myślał.

W dzień pracował u majstra, a w nocy czyścił, przerabiał i nicował57 ubrania brata, „bo przecież wielki artysta musi być zawsze elegancko ubrany”. A że miłość cudów dokazać potrafi, Josele, ten małomiasteczkowy krawczyk, który frak widział tylko w żurnalu mód męskich, uszył swemu bratu nieposzlakowanego kroju i fasonu garnitur frakowy.

Tak przynajmniej utrzymywał jego brat, Abram, bo ludzie w miasteczku nie mogli o tym sądzić.

Materiał kupił Josele w sklepie pana Dawidzona za swoje ciężko zapracowane pieniądze.

Dwa lata później ów Abram Słowik, który zdążył już się przeobrazić w Anatola Sołowiowa, został na stałe zaangażowany do rosyjskiego teatru w Kijowie.

I tak dziwnie zrządził przypadek, że ów dawny niedźwiedź z widowisk purymowych, debiutował w sztuce Czechowa58 pt. Niedźwiedź.

Jak każdy zresztą artysta, nie omieszkał przysłać do rodzinnego miasteczka wycinków z gazet kijowskich z wielce pochlebnymi wzmiankami o swoim debiucie.

Szczęście Josla doszło wtedy do zenitu. Latał po całym mieście z owymi gazetami i czytał je każdemu, kto chciał i nie chciał słuchać. Miał je zawsze przy sobie, w starym pugilaresie, a w nocy, jak mówiono, kładł je sobie pod poduszkę.

Wówczas odżył w pamięci ludzi dawno zapomniany przydomek i Josele został, tym razem na zawsze, „bratem niedźwiedzia”.

Upłynęło jeszcze kilka lat i Joslowi zaczęto już swatać partie, bo był przecież porządnym chłopcem i zdolnym rzemieślnikiem, a przy pomocy posagu żony mógłby nawet pracować na własną rękę.

Nawet pan Gawron, który zajmował się stręczeniem małżeństw tylko w zamożniejszej sferze kupieckiej, zwrócił uwagę na Josla.

— Dla ciebie, Josele, zrobię wyjątek i wykieruję cię na człowieka! — mówił łaskawie, klepiąc go po ramieniu.

Lecz Josele odpowiedział:

— Dziękuję panu, panie Gawron, za dobre serce, ale ja się nie ożenię.

— Słyszane to rzeczy — krzyknął oburzony Gawron — żeby Żyd został starym kawalerem?! Przecież to jest grzech i obraza boska!

Josele pokornie milczał.

— Dlaczego ty właściwie nie chcesz się żenić? — indagował pan Gawron.

— Ja muszę żyć dla mego brata, wielkiego artysty.

— Każdy człowiek musi żyć przede wszystkim dla siebie samego! — zawyrokował pan Gawron. — I zresztą... co to wszystko znaczy? Przecież sam mówisz, że twój brat jest wielki artysta, więc na jakie licho ty jesteś jemu potrzebny?

I dopóty ciekawy i zawzięty pan Gawron mordował biednego krawczyka, aż nie wydostał z niego całej prawdy.

— Widzi pan, mój brat, jak każdy wielki artysta, nie umie się liczyć z groszem. On dużo zarabia, ale jeszcze więcej wydaje i nawet ma długi... więc ja...

— Żaden porządny człowiek nie powinien wydawać więcej, niżeli zarabia — przerwał Joslowi pan Gawron.

— Tak, to jest zupełnie słuszne, dla pana, dla mnie i dla innych ludzi z naszego miasteczka, ale nie dla mojego brata.

— No... dlaczego on ma być wyjątkiem?

— No, on jest wyjątkowy człowiek, więc dla niego muszą być wyjątkowe prawa — odpowiedział Josele. — Na przykład... chociaż po co ja to panu tłumaczę... pan i tak nie zrozumie... Na przykład jak pan albo ja pokochamy jakąś kobietę, to my byśmy chcieli, żeby ona była skromna i niewymagająca, i dobra gospodyni, i żebyśmy mieli z niej pożytek. A mój brat, jak pokocha kobietę, to on chce, żeby ona była jak królowa, żeby ona nosiła jedwabne suknie i żeby pachniała jak kwiat, i żeby chodziła po kwiatach... po czerwonych różach i innych... nawet nie wiem, jak się one nazywają. I wówczas on się nie liczy, jak my, z każdym groszem i nie pyta się, jak my, samego siebie: „Ile ja mam i ile mogę wydać?”. On jej kupuje ten jedwab i te perfumy, i te kwiaty. Albo na przykład, on musiał wyjechać nad fiordy. Czy pan wie panie Gawron, co to są fiordy?

— Dlaczego nie mam wiedzieć? Fordy to są takie automobile59...

— Fiordy, a nie fordy, panie Gawron. I ja przedtem nie wiedziałem, ale teraz już wiem, bo mi brat napisał. To są morskie zatoki w kraju, który się nazywa Norwegja. Nad nimi wznoszą się ogromne skały, na których jest śnieg, i jak słońce wschodzi lub zachodzi, to ten śnieg jest zupełnie różowy, a w powietrzu latają wielkie morskie ptaki, które nazywają się...

— Niech one się nazywają, jak chcą! Ja nie mam czasu słuchać takich głupstw! — przerwał pan Gawron. — Powiedz lepiej, dlaczego twój brat musiał jechać do tej Norwegji.

— Bo widzi pan, mój brat miał grać główną rolę w sztuce norweskiego pisarza... zapomniałem, jak się ten pisarz nazywa... Więc on chciał poznać tamten kraj i tamtych ludzi, żeby człowiek, którego on przedstawia, był prawdziwy Norweg, a nie na przykład Żyd albo Polak. On miał, czy też pożyczył pieniądze, lecz brakowało mu kilka setek. Ale ja, Josele, jego brat, miałem. I dzięki temu on mógł pojechać nad te fiordy i on mógł tak zagrać tę rolę, jak pewnie nikt inny przedtem nie zagrał. A gdybym ja miał żonę i dzieci, to, pytam się pana, panie Gawron, czy ja miałbym prawo posłać mu te pieniądze?

— I całe życie myślisz tak harować na brata?

— Ja teraz mało mam, więc mało mogę mu pomagać. Ale ja już sobie postanowiłem, że pojadę do Łodzi, tam się ludzie na mnie poznają, łatwo znajdę wspólnika z kapitałem i otworzę własny zakład krawiecki. Wtedy mój brat nie będzie miał żadnych kłopotów pieniężnych. Będzie mógł myśleć tylko o tym, żeby grać pięknie, jak najpiękniej w świecie.

— I co komu z tego przyjdzie? — zapytał pan Gawron.

— Jak to: co komu z tego przyjdzie?! Jak mój brat będzie grał, to ludzie będą patrzeć i słuchać, i radować się, i cierpieć, i oni wtedy będą czuli, że mają duszę, nieśmiertelną duszę. Czy pan tego nie rozumie, panie Gawron?

— Nie, nie rozumiem, ale jedno zrozumiałem! Ja ciebie już nie będę swatać, choćbyś mnie o to na kolanach prosił! Po co ja mam unieszczęśliwiać jakąś porządną żydowską dziewczynę? Ja już widzę, że z ciebie nigdy już nie będzie człowiek. Ty na całe życie pozostaniesz Josele-brat niedźwiedzia.

I cisnąwszy mu ten przydomek jak najgorszą obelgę, pan Gawron odszedł.

W czternastym roku, w kilka miesięcy przed wojną światową, w pismach rosyjskich zjawiła się następująca wzmianka: