Listy wybrane - Zygmunt Krasiński (czytaj online za darmo .TXT) 📖

nie spieszysz do mnie. Zacząłem truchleć, czyś znowu nie zasłabła, potem wróciłem przez tę całą pocztę w nieopisanym smutku. Ale tu, wróciwszy, odczytałem list Twój po raz dziesiąty — uspokoił mnie. Dziś rano był deszcz i wicher w Neapolu — nie mogłaś wyruszyć. Ale jutro obiecałaś! Dotrzymasz — jutro o tej godzinie będziesz tu ze mną.

Jestem ostatni tu wieczór, który przebędę na pisaniu do Ciebie; chcę zapisać tu więc coś, coby zostało po mnie, jak ślad myśli, gdybym, tej myśli nie wykonawszy, umarł. Słuchaj, Dialy! Poszedłem, przestawszy pisać z rana, pomiędzy góry. Długom chodził, myśląc o Tobie, wyglądając Ciebie. Pogoda zaczęła błyskać kawałkami błękitu po niebie. Stąd lepsza w mej duszy otucha, stąd jakieś serca rozweselenie. W dzikiem ustroniu, wśród obłamanych głazów usiadłem w ciepłych promieniach słońca; pod nogami morze, Capri i Ischia przed okiem, za wysuwającym się przylądkiem Neapol i dusza duszy mojej — Ty!

Otóż, kiedy tak siedzę, nagle uderzyła na mnie dawno nie doznana żądza, żądza snów moich młodocianych. Żądza nieśmiertelności! Ale już nie dla mnie osobno, nie dla mnie tylko — żądza, byś Ty była nieśmiertelną w pamięci ludzi, potrzeba konieczna, bym ja Cię wyrwał spośród znikomych i znaną postawił przed ludźmi na wieki — tak, jak Beatrice Danta — tak, jak Laura Petrarki! A mówię tylko o żądzy ducha mego, o potrzebie serca mego, Dialy, tylko o tem teraz mówię, nie zaś o skutku, o wykonaniu, o doprowadzeniu snu do rzeczywistości. Mówię tylko, że kiedym siedział na tym kamieniu i słońce zza chmur wyszło, ogrzało mnie światłem, nagle z temi promieniami spadła w moje piersi myśl głęboka, pomysł na dal, pomysł szerokiego dzieła sztuki, kędy Ty masz być królową.

Czytałem Ci niedawno 2-giej części Fausta rozbiór — poema to, widziałaś, że obejmuje całej ludzkości dzieje i przeznaczenia, ale pod formą idei, ale pod formą rozwijali się sztuki. Grecka Helena i romantyczna poezja tam głównymi są aktorami. Wszystkich wieków czyny występują wyrażone przez sztuki koleje. Ludzkość tam jest literaturą! W moim pomyśle inaczej. Jeśli to poema, w imieniu Twojem zawiązane w głowie mojej na tym kamieniu, będzie kiedy — to będzie ono poematem woli i czynu, nie sztuki. W niem wola i czyn w sferę sztuki przeniesionemi zostaną, a nie sztuka wysztuczona, jak u Goethego. Już tego poematu jest część jedna, sama nic nie znacząca — dopiera ważna, kiedy pierwszą część i trzecią, ostatnią, za towarzyszki dostanie.

Ta część, która jest, a sama niewiele znaczy, zowie się Nieboska Komedia.

Już przed dwoma laty myślałem I-szą część, początek do niej napisać, nawet-em napisał ułomek, który Ci kiedyś przelotem czytałem — ale nigdy pomysł tej całości i tego ogromu mnie się tak jasno i koniecznie nie objawił, jak dziś, kiedy na tym kamieniu, nagle, myśląc o Tobie, zażądałem w głębi serca, byś nigdy nie umarła na ziemi.

Niech Ci przypomnę zarys I-szej części.

Ten, co ludzkość, co typ człowieka wystawia, Hr. Henryk, na początku I-szej części ledwo młodym jest. Ta pierwsza część, będzie to poema młodości. Przyjaciel starszy jest przy nim, a ten przyjaciel, to anioł stróż, widomy, dopóki człowiek dzieckiem, dopóki walka życia nie poczęta jeszcze, a znikający, jak tylko się pocznie. Scena otwiera się na górach niedaleko Wenecji; młodzieniec hasa po nich i poluje. Tymczasem przyjaciel został się na szczycie skały i modli się do Boga o tę duszę, co wkrótce żyć zacznie w realnym świecie i walczyć wśród rozerwania świata — prosi Boga, by mu pozwolił snem fantastycznym prawdę jej ukazać.

Wieczorem obłąkuje go w dolinie, mgłami zawianej, nagle sen ciężki zsyła mu na oczy młodzieniec, zasypiając, marzy, że twarz przyjaciela przemieniła się na twarz Danta. Sen się zaczyna. Duch Danta wiedzie młodzieńca. W tym śnie ma być prawda epoki naszej. Epoka nasza jest przejścia epoką. Każda podobna nosi barwę przemożną złego, bywa piekłem na ziemi. Bo z jednej strony wiary stare upadły, nowe nie wywikłały się jeszcze. Równie gwałtownie i nieubłaganie jedni ludzie stoją przy prawach przeszłości, drudzy przy nadziejach przyszłości, a pierwsze już niesłuszne, drugie jeszcze nie są słuszne. Zatem walka i niesprawiedliwość, i gwałt z każdej strony, i brak Boga wszędzie. W innych epokach, gdy są ścisłe, pewne wiary, niezawodne, określone niebiosa, obrzędy, religie, piekło bywa gdzieś, ale nie tu. W naszych czasach piekieł nie ma za ziemią, pod ziemią, ale one są na ziemi.

W tym śnie zatem Dante prowadzi młodzieńca po ziemi — do koszar, gdzie wojska, czyli zezwierzęceni ludzie. Do sekretnych policyj, gdzie uszatanieni ludzie. Do giełdy, gdzie upodleni ludzie. Do klubów, gdzie zwariowani ludzie. Do fabryk, gdzie nędzą niżej od zwierząt przyduszeni ludzie. Pokazuje mu wszędzie dobry byt (który jest środkiem godziwym i potężnym), wzięty za cel, a przez to zamieniony na niegodziwość i podłość. Słowem ten sen fantastyczny niczem innem jak wprowadzeniem aktora na scenę i opisem dekoracji na tejże scenie będącej.

Gdy się przebudzi młodzieniec, pełny wstrętu i magicznych przelęknień, gdzież się przebudzi?

Ot, w mieście, które kochasz, w Wenecji.

Tam on musi spotkać Ciebie, tam żyć z Tobą. Tam ja Ciebie muszę z fal Adriatyku wyrwać jak drugą boginię piękności, tam na dnie morza znaleźć pierścień złoty dożów i włożyć go na duszę Twoją, by ta dusza Twa zaprzedała się mojemu natchnieniu i oddała mi się na zawsze. By Twój charakter przenieść z pola życia w sferę sztuki, trzeba o stopień trzeci jeden podnieść znany dotąd i idealizowany typ kobiecy. Ty masz w charakterze swoim przeszłość i przyszłość kobiet zarazem. Te trzeba związać, spoić razem i uharmonizować, by stanęła idealna Dialy — Twój charakter jest zarazem tkliwy, lękliwy, bo znerwowany, śmiały, nieskończenie ponury — coś byrońskiego w nim oddycha. Ty nie jesteś charakterem, typem, istotą czasu pewnego, już osiadłego, mającego objawione wszystkie warunki życia i bytu — ni Andromacha Hektora ni Julia Romea z Ciebie być nie może. Ty, jak cała epoka nasza, idziesz z przeszłości, a idziesz, nie zatrzymując się, ku przyszłości. To pochodzenie, to niezatrzymanie się Twoje i ten ruch Twój wydać potrzeba — a w tem jest coś niezmiernie tragicznego, bo Ty cierpisz na tem — Ty żądasz domu i wypoczynku, a jednak iść dalej musisz — przyszłość Cię porywa, przeszłość Cię popycha — masz dość odwagi, by dążyć naprzód, a tysiącami łez i westchnień dowodzisz, żeś córką przeszłości. I będziesz w tym poemacie, będziesz, jako jesteś w sercu mojem i na obrazie tym badeńskim, boginią smutku i podniosłej hardości, panią niedoli i uroku zarazem! My oboje to samo jesteśmy — Ty po kobiecemu, ja po męsku. Zbliżają się czasy zbliżeń zobopólnych i pojednań. Ja mam coś z tkliwości niewieściej, Ty coś z ponurości męskiej. Obojeśmy figurami epoki, co nie jest twoją własną, ale cudzych, innych dwóch epok się dotyka i jęczy i płacze pomiędzy niemi.

A zatem w Wenecji się objawisz. Tam Cię młodzieniec kochać będzie, Ty jego — tam was czarna po falach unosić gondola, tam, pod mostem westchnień przepływając, nieraz wspomnicie o mnie! Tam pałac mieć musisz — sale długie, karmazynowe, złocone, o obrazach Tycjana, o posągach, z Konstantynopola wziętych, o gankach, co się wychylają na zewnątrz domów, o wschodach z marmuru, co zstępują w kanały.

Tam kochać będziesz, tam walczyć ze światem, tam Hr. Henryk, duszę Twą ukochawszy, tknięty jej pamięcią, na resztę dni swoich już zapomni, co inną ukochać. Tam zaczną się i skończą losy serca jego, a Twoja postać zostanie, jak postać boska, co świeciła jego młodości, jak gwiazda polarna, diamentowa, nieruchoma na tem niebie, na którem wszystko się rusza i odmienia.

Wiesz, co w drugiej części, w tej którąś czytała. Jest to wiek męski: polityka, osobisty interes, walka wyobrażeń arystokratycznych z demokratycznemi, nareszcie przegrana pozorna pierwszych, zgon Henryka, zwycięstwo ludu — a jednak przy końcu śmierć naczelnika demokracji i wyznanie ust umierających jego: „Galilaee, vicisti”.

Trzecia część, to starość, ale wielka starość, prawdziwa starość — to to samo, co młodość, tylko pod wyżej rozwiniętą formą: potem nie ma starości dla ludzkości, jest tylko dla indywiduum. — Wiek trzeci ludzkości to postęp, wywyższenie, pokój, zgoda, rozum i uczucie, pojednane razem — to wiosna, ale harmonijna, nie w ciągłej walce, jak pierwsza!

W tej trzeciej części musi znaleźć się przetworzenie ludzkości. I Ty, i Henryk tu zmartwychwstać musicie. Ale Ty już nie w Wenecji, Henryk już nie jako wódz stronnictwa: Ty jako coś anielskiego na ziemi, Henryk jako przewodnik ludu, całego, pogodzonego, jednego.

Henryk na pozór tylko zginął. Ocalony został przez duchy Pańskie i oddalony od zgiełku świata, nim burza nie przeminie. Tam gdzieś w pustyni, gdzieś w jaskini lata mu schodzą na rozpamiętywaniu życia i odgadywaniu innego, wyższego — a Ty, jak duch, siedzisz przy nim i poprawiasz knot u lampy jego czuwań i szeptasz mu do ucha przeczucia przyszłości.

Tymczasem arystokracja i demokracja zużyły się na ziemi — ludzie westchnęli ku zgodzie i jedności. Ludzie sobie przypomnieli, że kiedyś żył młodzieniec, co śpiewał o przyszłości, a później walczył za przeszłość i zginął — a zatem w tym duchu była prawda, pogodzenie przeszłości z przyszłością, one obie pojęte!

W takim stanie świata wróci Henryk pomiędzy ludzi — oni go okrzykną za przewodnika. On poezję lat młodych na rzeczywistość zamieni — on wszystkich podniesie, wywyższy, uszlachci, a nikogo nie poniży. Wszyscy się zrównają, ale na wysokości, nie na padole!

Taki pomysł. Może umrę nim go zdołam wykonać — skreśliłem go tu kilku słowami. Ten pomysł obejmuje świat cały idei, zdarzeń, czynów, uczuć, walk, namiętności. Jest to ludzkość w rozwijaniach się swoich historycznych i uczuciowych. Jest to byt poetyczny ludzkości.

W I-szej części najwięcej przeważać będzie indywiduum, w trzeciej najbardziej ludzkość. W tej trzeciej musi się wszystko przetworzyć, podnieść, pogodzić — religia, polityka, socjalność! Koniec winien być jak w Fauście, boski, nadziemski, a jednak ziemski zarazem. Tam głos Twój także słyszan będzie wśród głosów — wyżej ponad głosy aniołów!

Taki szkic mi wpadł do mózgu dziś w tych promieniach słońca, co mi obiecały na jutro pogodę i wyjazd Twój z Neapolu.

O przybądź — przybądź, Ty, Beatrice moja! A jeśli umrę wcześnie, pamiętaj o tej żądzy mojej, o tej żądzy, byś Ty nigdy nie umarła na ziemi, byś Ty zawsze pamiętaną była. Dałaś mi szczęście — o gdybym mógł dać Ci nieśmiertelność!