Dzienniki - Fryderyk Hebbel (codzienne czytanie książek TXT) 📖

w walce z żywiołami stworzenia. Rzecz gotowa może być już tylko igraszką fal, które ją mogą roztrzaskać lub pochłonąć; cóż miałaby sztuka do czynienia z tym, co jest najpospolitsze, to jest — najogólniejsze? Lecz to, co się staje, niech za sprawą artysty przechodzi z postaci w postać, niech nigdy nie rozpływa się przed naszymi oczyma w chaos, jak bezforemna, miękka glina; zarazem jednak powinno być ono pod pewnym względem czymś gotowym, bo wszakże i we wszechświecie nie spotykamy nigdzie nagiej, surowej materii. Człowiek istnieje tylko gwoli swej przyszłości; jest to nierozwiązalna tajemnica, której jednak wyprzeć się nie można. Dlatego sztuka nie powinna pokazywać nam człowieka skończonego, bo dla nas interesujące i ważne jest nie to, jak on oddziaływa na świat, lecz jak świat oddziaływa na niego. Potęgi istniejące poza człowiekiem ucieleśniają się właśnie przez to, że na niego wpływ wywierają, a tracą swą grozę, zagadka świata jest rozwiązana, gdy się ją określi, wolimy brak ostatecznej odpowiedzi niż pustkę.

 

Istnieje poezja opisowa uczuć, która stara się przedstawić stany uczuciowe przez porównywanie ich między sobą albo przez obrazy wzięte z zewnątrz. Im wyżej ta poezja stoi, tym bardziej obraz i przedmiot schodzić się będą z sobą, mogą nawet być zupełnie tym samym.

 

Wyjątki powinno się cierpieć, ale tylko póki one same cierpią.

 

Cierpienie należy tylko o tyle do poezji, o ile jest wewnętrznie twórcze.

 

Czy człowiek ma władzę zniszczyć samego siebie, to znaczy, wżyć się tak mocno w jakiś stan sprzeczny z najrdzenniejszą zasadą swej natury, żeby już nigdy nie mógł się uwolnić, nie mógł odnaleźć drogi z powrotem do właściwego źródła swego życia? Na ziemi dzieje się to zbyt często, ale poza nią chyba przekleństwo za grzech nie sięga lub może tylko do tyla, że duch wyzwolony przez śmierć nie będzie umiał w chwili przejściowej poruszać skrzydłami, bo nigdy ich nie próbował. Nasze grzechy są to przeważnie zbyt silnie rozwinięte sympatie cielesne i dlatego muszą odpaść wraz z ciałem, na przykład lubieżność. Inne znów są ostatecznościami lub wybujałościami cnót i zalet; i tak pycha powstaje ze zbyt żywego poczucia prawa do indywidualnej egzystencji.

 

We wszystkich prawdziwie wielkich i pięknych dziełach człowieka ma świadomość bardzo mały udział lub nie ma go wcale; człowiek rodzi jak matka dziecko, które w jej łonie urabiają tajemnicze ręce i które potem, jakkolwiek kość z jej kości, staje naprzeciw niej jako samodzielna istota; rzemieślnik natomiast wie na pewno, dlaczego używa to młotka, to hebla, ale też wyrabia on tylko stoły i krzesła. Świadomość nie jest twórcza, ona tylko oświeca jak księżyc; istnienie filozofii nie jest dowodem przeciw temu, gdyż filozofia rozwija tylko samą siebie, stwarza tylko własne procesy.

 

W charakterach Emilii Galotti9 przebija się zbyt wyraźnie zamiar autora doprowadzenia ich do takiej, a nie innej katastrofy. Przez to sztuka wygląda jak maszyna, w której żywi ludzie są kółkami dla siebie wzajemnie przeznaczonymi i zazębiającymi się pod przymusem na znak dzwonka. Wprawdzie charaktery powinny istotnie ściągać na siebie piorun losu, ale to się musi stać niepostrzeżenie, człowiek i los muszą się znaleźć wzajemnie na takim miejscu, gdzie tego wcale nie oczekiwano, a jednak w taki sposób, iżby po bliższym przyjrzeniu się widać było nie zasłoniętą maskę przypadku, lecz poważne oblicze konieczności; bez tego możliwa jest tylko egzekucja albo rozdawanie nagród, a z tym sztuka nie ma nic wspólnego.

 

Jednostka istnieje tylko jako jednostka, a gdy z siebie zrezygnuje, jej życie jest tylko umieraniem, nienaturalnym i niepotrzebnym więdnięciem. Stan jednostki, która się wyższej jednostce poddaje na łaskę i niełaskę, byłby wspaniałym tematem do noweli. Ale chociaż jednostka istnieje tylko jako jednostka, najświętszym jej obowiązkiem jest próbować oderwania się od siebie, bo tylko przez to osiąga świadomość i samopoczucie.

 

Wszystko, co jest konieczne dla istnienia jakiejś rzeczy, musi być w niej zawarte, inaczej bowiem rzecz ta nie istnieje. W zastosowaniu do świata: nie może powstać nic nowego, niebywałego, tylko pewien element znika na jednym miejscu, a występuje na drugim. Nierozwinięta, lecz obfita myśl.

 

Najlepsza jest ta wiara, dzięki której człowiek najwięcej zyskuje, a Bóg najwięcej traci.

 

Wielu ludzi dlatego nic przez duchowe operacje nie osiąga, ponieważ posuwając się dalej, boją się utracić to, co już osiągnęli.

 

Człowiek najlepiej uczyni, rozrastając się na wszystkie strony, a niewiele się troszcząc o rdzeń centralny, który ma wiązać te rozbieżne kierunki. To wiązanie odbywa się i tak, bezpośrednio i bez jego przyczynienia się, gdyby zaś takiego rdzenia nie było, nikt go sobie sztucznie nie wprawi.

 

Myśl może być sobie samej przedmiotem, może się do siebie uśmiechać w zwierciedle — z uczuciem jest inaczej; za to można udać uczucie, ale nie myśl. Myśl jest plastyczniejsza niż uczucie i dlatego przeważała w literaturze starożytnej. — Między uczuciem a myślą panuje zawsze tylko sztuczny stosunek.

 

Niech nie liczy na wdzięczność ten, kto cierpieniu pokaże, że samo siebie nie rozumie, i udowodni, że oschłość jest głębsza, niż mniemano. Jeżeli mamy upaść głęboko, to zawsze jeszcze dobrze jest nie wiedzieć, jak głęboko.

 

Uważać niektóre rzeczy za możliwe, znaczy wprowadzać je w sferę pewności.

 

Niech poezja będzie obrazem, ale niech nie kramarzy obrazami! Zwierciadła nie składa się ze zwierciadeł.

 

Czyżby już od początku świata wszystkie siły jego od razu się rozpętały? Czy może niektóre rozpętają się dopiero z biegiem czasów?

 

Tajemnica — ostatnia instancja wszelkiej poezji. Wszystko w życiu jest tajemnicą, przynajmniej pod względem przyszłych skutków. Stąd trywialność tzw. zakończonych rzeczy.

 

Duch, który wcześnie znajduje doskonałą formę dla rzeczy podrzędnych, nie jest chyba powołany do stwarzania rzeczy najwyższych.

 

Ludzie bywają póty dobrymi, póki uważają innych za dobrych; nie chcą dawać, chcą się tylko odpłacać.

 

— Gdyby mi diabeł nie był poddał, nigdy bym tego nie zrobił! — rzekł człowiek.

Lecz diabeł odparł:

— Gdyby nie było człowieka, który moje rojenia przelewa w czyny, nie byłbym diabłem, lecz jeszcze zawsze dawnym aniołem!

 

Zazdrość odnosi się zawsze nie do tego, czym ktoś jest, lecz do tego, co ma. Nie zazdrości się nikomu jego całej istoty, lecz tylko poszczególnych przedmiotów, które się — co jest dość dziwne — uważa nie za składniki, lecz za posiadłości jego istoty. Nie zazdrości się nikomu tego, że jest dobrym albo pobożnym, albo dzieckiem, mężczyzną, kobietą, ale, na przykład, że umie pisać wiersze, malować albo może tego zaniechać.

 

Pospolitość zatraca się, gdy walczy.

 

W grzechu trzeba się najwięcej obawiać tej właśnie strony, którą się zwykle tylko wyśmiewa, tej mianowicie, że grzech sam siebie trawi, sam siebie czyni na dłuższą metę niemożliwym. Od tej strony okrada on i podgryza człowieka.

 

Poeta, jak kapłan, pije krew Pańską, a cały świat czuje obecność Boga.

 

Pociecha tkwi nie w tym, że Bóg prowadzi nas po ciemnych drogach, lecz w tym, że ciemność drogi jest często warunkiem osiągnięcia celu.

 

Strzała ucieka od łuku, który jej nadał siłę.

 

Jak niewdzięczni jesteśmy względem natury, nie używając sił swoich i ile jej przez to sprawiamy kłopotów!

 

Uczucie podrobione może być jednocześnie szczere.

 

W każdym stosunku mogę zażądać tylko tyle, ile sam dać chcę i mogę. Złota reguła.

 

Jeżeli małe duchy znajdą kiedy jaką dobrą myśl, nie mogą się już z nią rozstać. Myśl przykuwa je do siebie jak magnes, bo jest od nich silniejsza.

 

Forma jest najwyższą treścią.

 

Walcz o życie, bo, tak jak inne dobra, nie jest darowizną.

 

Jeżeli drzewo marnieje choćby w najgorszej glebie, to tylko dlatego, że nie dość głęboko zapuszcza korzenie. Cała ziemia jest jego10.

 

Kiepscy poeci, ale dobre głowy dają zamiast charakterów ich schematy, a zamiast namiętności ich system.

 

Nie wijcie nikomu za wielkich wieńców laurowych, bo mu spadną na kark jako powróz!

 

Duch może się pozbyć materii, materia nigdy ducha.

 

Co wiąże drzewo do ziemi? Jego korzenie.

 

Nie tylko w sztuce, lecz i w historii życie ułoży się czasem w formę; gdzie się to stało, tam sztuka tematów i zadań szukać nie powinna.

 

Próżność jest najskromniejszą potrawą.

 

Niektórzy ludzie mają tylko siłę postanowienia i już przez to mają dużo.

 

Dlaczego prawda jest tak rozłupana przez subiektywizm? Ponieważ świat i życie tylko w ten sposób są możliwe.

 

Siła jest odszkodowaniem za szczęście, dlatego nie ma szczęścia.

 

Subiektywne jest wszystko, co może się dopełnić wewnętrznie, obiektywne to, co musi wyjść w świat. Dlatego w jednej istocie jest strona subiektywna i obiektywna.

 

Istnieją wrażenia czysto subiektywne, które właściwą egzystencję osiągają tylko przez to, że się je wypowiada i że się im nadaje postać. Należą one do liryki, gdyż w nich to zawiera się konieczność formy.

 

Szczęśliwym lub nieszczęśliwym robi człowieka jego serce, nie zasługa.

 

Dyplomacja chce z najnowszych dziejów zrobić kawałek gumelastyki11, aby nią wyradyrować12 rewolucję.

 

Tylko wielki talent poetycki może się podjąć opracowania drażliwego tematu, tylko on zdoła przelać w kształty kolczastą ideę, której radzi byśmy nie widzieć w świecie, póki można, zdoła pokazać, że ona żyje i życiu prawa przepisuje. Rozum tego nie dokona, nawet gdyby ją jak najjaśniej rozpoznał; bez pomocy poezji zawsze narazi się na zarzut nieprawdy i przesady.

 

Bóg był przed stworzeniem sam sobie tajemnicą; musiał stwarzać, aby siebie poznać.

 

Trzeciego października. Wczoraj zacząłem tragedię Judyta i napisałem kilka scen, które mi się podobały. Dziś pisałem dalej i udało się znowu. Życie, sytuacje i charaktery wyrywają mi się spod pióra świeże i silne, w jędrnej prozie, bez długich napuszystych przymiotników, które tak często muszą wypełniać jamb. Boże, gdyby to poszło! Gdyby dotychczasowa pauza, ten zastój poetyckiego strumienia był tylko oznaką nowego koryta! Jakże byłbym szczęśliwy! Od mojej poezji zależy moje ja; jeżeli ona jest błędem, to i ja nim jestem!

 

Czy rzeczywiście istnieje jakie dobro o wyższej wartości niż życie? Kto odpowiada: „tak”, musi przypuścić jakąś różnicę między bytem a istotą bytu, różnicę, którą po ostrożniejszym namyśle zaledwie podtrzymać można. Życie rodzi wszelkie dobro, a przeważna13 część dóbr (może wszystkie) ma wartość tylko w stosunku do życia.

 

Największym przekleństwem jest to, że życie narzuca nam nienawiść. Są godziny, w których nienawiść uważa się za coś niemożliwego.

 

Natura daje wszystkim stworzeniom trochę więcej i trochę mniej, niż potrzebują. Nadmiarem służą one wielkiej całości i zespalają się z nią, brakiem częstuje ich świat. Na tym polega krążenie życia.

 

Taki komentator-filolog podobny jest do robaczka świętojańskiego, który latając po nocy myśli sobie, że zastępuje słońce i jest świetlnym środkiem świata.

 

Z błędnej skromności uważamy wewnętrzny środek przyrodzonej nam boskości tylko za odblask jakiegoś słońca w niebie. W ten sposób i biedna czarna ziemia pokornie ubóstwia dumne drzewo, uwieńczone kwiatami i owocami, a przecież sama je wydała.

 

Człowiek jest łożem prokrustowym14 bóstwa.

 

W miarę jak się rozciąga myśl, zacieśnia się świat. Istotą myśli jest to, że unicestwia wszelki przedmiot, a przecież sama sobie nie może być przedmiotem. A może jest tylko materiałem dla czegoś wyższego; może ma coś innego za przesłankę?

 

Przed losem chroni tylko jedno: nicość.

 

Duch nie może niczego zupełnie przemyśleć; jesteśmy więc światłami, które właściwie tylko same siebie oświetlają.

 

To, co boskie, buntuje się przeciw Bogu, bo jest mu równe.

 

Nie możemy udowodnić prawdziwości idei Boga i nieśmiertelności, jak nie możemy udowodnić samych siebie. Od ducha do materii jest krok, ale od materii do ducha jest skok. Z pewnością moglibyśmy udowodnić nieśmiertelność, gdybyśmy sami nie byli nieśmiertelni.

 

Granica kreatury jest wolnością natury.

 

Gdyby cośkolwiek było zupełnie wytłumaczone, byłoby wszystko wytłumaczone.

 

Forma jest granicą, i to podwójną: części i całości, i to zarówno na zewnątrz, jak na wewnątrz. Forma jest wynikiem walki między rozprężliwością cząstki a rozprężliwością całości; jest ona punktem, w którym się te obie siły neutralizują.

 

Według teorii o wędrówce dusz jest możliwe, że Plato teraz gdzieś na ławie szkolnej dostaje w skórę za to, że nie rozumie Platona.

 

Sen jest wczołgiwaniem się człowieka w siebie.

 

Motywy czynu zmieniają się często podczas czynu, a przynajmniej wydają się innymi po czynie: tę ważną okoliczność prześlepiają zwykle dramatopisarze15.

 

Życie jest może także tylko najwyższym pojęciem, jak przestrzeń i czas; jest ono kategorią — możliwości.

 

Podstawą natury jest jakaś ogromna, tajemnicza siła, która widocznie tylko wybucha swoimi płodami, lecz się w nich nie wyczerpuje, tak że można uważać je raczej za jurne pędy niż za prawdziwe manifestacje działalności owego pierwiastka. Dlatego siła ta jest zawsze skoncentrowana, w każdym akcie całkowicie czynna, w każdym ruchu wielka i potężna i bardzo dobrze może być sama sobie celem. Inaczej jest z siłą zamkniętą w ludzkości. Ta jest rozdzielona między jednostki, które bieżą obok siebie i zastępują sobie drogę, nie ma dla nich możliwości skoncentrowania się, a przecież właśnie koncentracja jest wiecznym celem ich tęsknoty, która pomaga sobie rozpaczliwie, stwarzając religie i państwa.

 

W najwyższych i najszlachetniejszych objawach jednostki widzę nadmiar siły, nie cnoty. Czym