Mitologia słowiańska - Aleksander Brückner (jak za darmo czytać książki na internecie .txt) 📖

tryb życia gospodarczo-wiejskiego na szarym tle północnym wśród moczarów i lasów bezbrzeżnych, między pasterzami i rolnikami, bartnikami i myśliwymi, rybakami i kowalami. Co u Litwy w XIII wieku istniało, możemy śmiało na Słowian pierwszych wieków po Chr. przenieść. Nie ubóstwiali Słowianie samej tarczy słonecznej, którą Swarog ukował, ubóstwiali tego, co nią władał, Daćboga; wobec Prusów i Litwy było może to krokiem dalszym, że ustalali pokrewieństwo między Daćbogiem a Swarogiem, jeśli to nie wymysł euhemeryzującego kronikarza z powodu stosunku Heliosa do Hefajsta w pierwowzorze. Między kowalem — słońcem — ogniem jest więc jakaś spójnia nierozerwalna i tu upatrujemy samo centrum mitologii słowiańskiej; obok niego stawał Perkyn-Perun, a w dalszym dopiero ciągu inne bóstwa gospodarczo-wiejskiego typu, które poniżej poznamy.

W Swarożycu-ogniu źródeł późnych ruskich uznajemy obniżenie niejakie Swarożyca-słońca (Daćboga), ale samo to imię dowodzi jeszcze czegoś innego. Mitologia litewska (pruska itd.) nie zna żadnych patronimików; jeśliby takie w słowiańskiej istniało, byłby to jak właśnie wspomnieliśmy, widoczny postęp w antropomorfizacji postaci boskich, choć najmniejszej nie przykładamy wagi do przekazu Helmoldowego o stopniach pokrewieństwa i bliskości bóstw słowiańskich do bóstwa najwyższego, bo ten przekaz nawiało chrześcijaństwo raczej niż pogaństwo. Mitologia słowiańska dosięgłaby wyższego rozwoju na drodze uczłowieczenia bóstw i przenoszenia stosunków ziemskich na nadziemskie; Litwini, zdaje się, nie doszli nawet do posągów boskich, przynajmniej milczą o tym źródła poważne; Słowianie natomiast stawiali posągi i bez wszelkich wpływów obcych, chociaż wspólnej, prasłowiańskiej nazwy dla posągu boskiego, oprócz dla słupa samego, w istocie nie posiadamy; ani cerkiewne kumir (nieznanego początku — obce?), ani nasz bałwan, tym mniej czeska socha, nie roszczą praw do tego; kap posąg jest również obce, turkotatarskie. Może i tym szczegółem gardzić nie należy?

Wobec braku źródeł nie sposób rozgraniczyć działalności Daćboga-Swarożyca, a pierwotnego Perkyna. I „Perkyn” było tylko przydomkiem, niby (Zeus) φηγοναιος, ale bóstwo samo bynajmniej nie ograniczało się władzą piorunową, którą mu wyłącznie przypisywano, wedle późniejszego zwężonego znaczenia lit. perkuna i naszego pioruna. *Perkyn był panem niebios, słońca, nie tylko burzy i piorunów. Litwini pozostali przy tej koncepcji; jeszcze u Łasickiego-Laskowskiego jest ich Perkun bogiem słonecznym, słońcem samym; znużone dzienną wędrówką „Perkuna tete” kąpie i w dalszą drogę wysyła. Słowianie nowe bóstwo słoneczne, Daćboga stworzyli; greckiego Heliosa nie mieli właściwie; jak drzewo nie było im bóstwem, lecz tylko siedzibą bóstwa, podobnież i słońce samo. Stąd jego nazwa generis neutrius tylko, sъłno urobione jak okno; w litewskim żeńska saule i rola jego bierna zupełnie: przy zaćmieniach, wedle wiary ruskiej i czeskiej „jedzą je” czarodzieje (wedle Nestora i wedle staroczeskiej Aleksandreidy); same ciała niebieskie w ogóle, zdaje się, niewielką odgrywały rolę, ich nazwy brzmią dosyć obojętnie, takie np. baby, włosożary (i u nich są zresztą dziwnym trafem patronimica: vlasoželišti) i inne.

Resztki kultu słonecznego odnalazł Niederle (str. 80) nawet u W. ks. Włodzimierza Monomacha! Zwrot w przemowie jego ku synom (w tak zwanym testamencie jego) „otdawsze bogowi chwału i po tom sołnciu wozchodjaszcziu i uzriewsze sołnce i recze” itd, pojął niepojętym trafem, zamiast jako najzwyklejszy staroruski dat. absolut. (i po tym gdy słońce wschodzi”), jako „kus staré věry pohanské, kus starého ctěni slunce... třebas už v ramci křest’anském*. O istotnej, nie na błędzie gramatycznym polegającej czci obu ciał niebieskich mówią pomniki cerkiewne ruskie i bałkańskie: aszcze kto cełujet miesiac da budet proklat; te i inne cytacje zob. u Niederle str. 78.

Na sam koniec zachowaliśmy wytłumaczenie samej formy Swarożyca. Może bowiem istotnie wedle tekstu greckiego tylko glosator ruski wprowadził ów rodowód: Swarog = Hefajst, ojciec; Swarogów syn — Daćbóg = Helios; w istocie rodowodu żadnego nie było. Swarożyc jest bowiem Swarogiem samym, Swarożyc-Daćbóg jest owym kowalem niebieskim, co słońce ukuł i nim na niebie włada, na ziemi zaś w ognia się objawia. Swarożyc nie jest wcale patronimicum, lecz pierwotne deminutivum, pieszczotliwe niby. Na ten domysł naprowadził mnie cały szereg imion mitologicznych, boskich, słowiańskich zarówno jak litewskich. Zawsze i wszędzie wzywają bożków w formie deminutivum, spieszczonej. A więc Litwin u Laskowskiego-Łaskiego woła zawsze Perkuna diewaite, nie dieve, zawsze Bożycu, nigdy Boże, i tak samo u wszystkich innych bóstw Waizgante diewaite, Gabie diewaite; nie patronimica to, lecz deminutiva hypocoristica. Teraz zrozumiemy naszego Bożyca z pieśni (Bogurodzicowej) serbskiego itd. bożića = diewaitis, a więc nie: synu boży, ani: młody boże, lecz bożeńku (bożyk, odtworzony dla Bogurodzicy przez Łosia, jest niemożliwy). A w tym związku i nasz księżyc i wspomniane wyżej vlasoželišti to jest plejady nie okażą się bynajmniej jako patronimica, boć ani miesiąc, ani plejady niczyimi nie bywają dziećmi; księżyc jest więc hypocoristicum: paneczku, nie „mały pan” wobec wielkiego pana, księdza to jest słońca, które w średniowieczu wszędzie „dominus sol49” obzywano; zostaję jednak przy paneczku wedle analogii bożyca i diewaitisa (diewaitis powszechnie na Litwie: Perkunas). Swarożyc więc i Swarog, to nie dwie różne postaci, nie ojciec i syn, lecz jedna, co dalszych moich wywodów co do kowala, co słońce ukuł i zawiesił na niebie, a na ziemi ogniem włada, nie tylko nie burzy, ale je potężnie wspiera. Boć właśnie jeżeli Swarożyc a Swaróg jedna postać, łatwo zrozumiemy, dlaczego i za Odrą w Radgoszczy i na Rusi nie Swaroga, lecz właśnie Swarożyca wzywano; gdyby natomiast Swarożyc było istotnym patronimicum, brakowałoby nam analogii; Kronidesem można Zeusa obzywać, ależ nie czczono, nie wzywano go nigdy w całej Grecji jako Kronidesa, zawsze jako Zeusa; wniosków Helmoldowych o genealogicznych związkach, niby panujących w mitologii słowiańskiej, nie podpiera bynajmniej ani mitologia litewska, gdzie jedyna Perkuna tete wskazywałaby coś podobnego, ależ to tylko sługa Perkuna, myjąca go i wyprawiająca na drogę dzienną i tak tylko nazwana, innej roli nie odgrywa. Postęp mitologii słowiańskiej wobec litewskiej ograniczałby się do ściślejszego antropomorfizmu, uwydatnionego w posągach boskich, chociaż jak wspomnieliśmy, nie znamy ich nazwy prasłowiańskiej; nie ma jej i w litewskim, stabas nie dowodzi niczego, ełkas jeszcze mniej.

Nie było więc dwu mitycznych postaci, Swaroga (kowala-ojca) i Swarożyca (syna-slońca, ognia), lecz jedna, zwana Swarogiem (por. Swarożyno kaszubskie) a w formie zdrobniałej, pieszczotliwo-błagalnej, Swarożycem, która pierwotną z używania wyparła, procesem stałym w słowiańszczyźnie, gdzie dla deminutivów jak ojciec, palec, słońce, owca itd. zapomniano zupełnie o ocie, pale, sołnu, owi itd.

Tak zrozumielibyśmy łatwo i Perunica rugijskiego, gdyby formę saksońską Porenutius w ten sposób należało odtworzyć: Perunic jako syn Pioruna nie ma najmniejszego sensu (przeciw Niederle str. 98) i nie znam też nic podobnego gdziekolwiek indziej, ale Perunic to jest Perun sam, jak Swarożyc = Swarog, nadawałby się znakomicie, gdyby tylko takie odczytanie owej nazwy pewne było; może jednak i na rugijskiego Perunica, jak na kijowskiego Peruna Thor nordyjski wskrzeszająco wpływał. Teraz zrozumiemy również, dlaczego chrześcijaństwo bożyca omijało stale — oprócz kilku śladów u nas i na Bałkanie; to -ic zanadto wzywaniem bożków pogańskich pachło, więc raczej przy „synie bożym” zostawano.

(Swarog) Swarożyc — Daćbog, kowal boski (?) ogień i słońce w jednej postaci dowodzi najlepiej bardziej skomplikowanych, nie prymitywnych wierzeń słowiańskich. Co do kultu ognia można by się powoływać na świadectwa arabskie, gdyby nie obfitowały w plotki komiwojażerowskie i nie mieszały narodów i krajów — więc ich mimo ich wieku nie przytaczamy. Niezgorzej plotą o tym samym i nowsi badacze, np. Janko. Chociaż przeczy nieraz mniemanym wpływom irańskim, mimo to (str. 224–226) nie zdoła się przy kulcie ogniowym obejść bez nich (za pośrednictwem scytyjskim,) a ponieważ w kilku narzeczach słowiańskich, acz tylko późno i miejscowo (przenigdy „wszechsłowiaństwo”; tym mniej prasłowiaństwo!), pojawia się irańskiego początku nazwa watry ognia, to przypuszczałby „że słowiańskie ogień znaczyło ogień krzesany, bóstwo bliższe mężczyznom, gdy żeńską watrą wzmocnione zostało wyobrażenie ognia ogniskowego, bóstwa bliższego kobietom”. Przytaczam to tylko jako odstraszający wzór fantazjowania mitologicznego. I Swarożyc, i Daćbóg, dwie nazwy jednej postaci, byli bożkami ognia i słońca zarazem; która z obu nazw starsza? Wedle mego zdania obie równo dawne, różnią się tylko początkiem, Swarożyc wskazuje mit o kowalu, Daćbóg działalność oznacza. Jak Litwinów w XIV w. πυρσολατραι patriarcha grecki obzywał, czcicielami ognia, ta sama nazwa dawniej i Słowianom (por. źródła arabskie) przysługiwała; ogień, palący lasy nieprzebyte, odpędzający nocą zwierza wszelkiego, suszący zboże mokre, służący warzy, ciepłu, światłu, odgrywał naturalnie rolę w gospodarstwie i życiu olbrzymią. Że nie tylko jako Swarożyca, ale i jako Daćboga ogień (nie słońce wyłącznie, jakby z glos Malalowych wypływało) wzywano, dowodzą narzecza małoruskie i folklor białoruski. Małorusini, np. polescy, zowią ogień bahatjem ogólnie, a Białaruś bahatcem w pewnych porach (podczas Wielkanocy, w czasie pracy na roli) i wtedy go nie pożyczają, aby nie tracić dostatku, nie narazić się na nieurodzaj zboża. Gdzie dla oświecania izby używają tzw. „komina” z kagańcem pod nim, na którym palą polanka lub korzenie smoliste, w tygodniu „Tomaszowym” „żenią komin”, obielają go, stroją w zieleninę i wrzucają w ogień kawałki sadła lub masła: widoczny szczątek ofiary ogniowej. Ale najciekawsze, to białoruski bohacz, przypadający na czas około jesiennego porównania dnia z nocą, np. na dzień Narodzenia N. M. P. , który to dzień wręcz bohaczem zowią (zamiast „Małej Przeczystej”; „Wielka Przeczysta” to 15 sierpnia, Wniebowzięcie). Opis bohacza przytaczam wedle A. Bogdanowicza Pereżitki itd. str. 123–125, dosłownie acz w skróceniu. Bahacz albo bahatce jest to łubka żyta ze wstawioną świecą woskową, stoi przez cały rok pod obrazami; zapalają ją w dzień bahacza, wołają popa, co odmawia modlitwy w domie tym, gdzie bahacz stoi. Gospodarz wynosi teraz bahacza do najbliższego sąsiada; tam wystawili na dworze stół, pokryty białym obrusem, obstawiony łubkami rozmaitego zboża (co potem służba kościelna zabiera); bahacza stawiają między nie, pop odprawia modlitwę; zaprasza się popa i orszakiem jego do izby i ugaszcza, a bahacza stawiają pod obrazy, na „pokuciu”; i tak obchodzą po kolei domy; tymczasem zegnano bydło całej wsi i gdy obejdą wszyskie chaty, obnaszają bahacza naokoło bydła, po czym wnoszą go do tej chaty, na którą kolej doroczna przypadała i pozostaje w niej bahacz przez cały rok, darząc chatę dostatkiem i powodzeniem. Żyto i wosk bahaczowe albo corocznie odnawiają (wysiewając żyto na polu a wymłóciwazy je z pierwszego zażynkowego snopu), albo dopiero gdy obejdzie kolej doroczna wszystkie chaty i gdy świeca zgore; świecę urabiają na wspólnej wieczerzy przy osobnych pieśniach, przypominających dożynkowe.

Wzmiankowaliśmy wyżej, że bóg = deus dopiero od Daćboga wyszedł; w bahaczu, bahatju (synonimie dla ognia) mamy tego najlepszy przykład, tu przytoczony, chodaż z zasady folkloru w wykład obecny ale włączam, operując wyłącznie dawnymi źródłami.

Możemy więc śmiało Swarożyca-Daćboga na samo czoło mitów słowiańskich wystawić, a zgoda co do samej formy imienia Swarożycowego nad Dnieprem i za Odrą jest najwymowniejszym dowodem identyczności wierzeń słowiańskich, jest zarazem najstateczniejszą odprawą dla tych (Niederle i innych), co by przynajmniej dla wschodu słowiańskiego ze wpływami irańskiego kultu ogniowego się liczyli. Kult ogniowy jest litwosłowiański i obok kultu Perkunowego drugi najważniejszy wspólny wytwór; że się nazwy później rozeszły, na Litwie bóstwo, jak i inne, bardzo zróżniczkowało, nic to nie przeczy powyższemu twierdzeniu. Oznaczenie Swaroga jako Hefajsta zużytkowaliśmy — wstępując tu całkiem w dziedzinę hipotezy — dla konstrukcji mitu o kowalu boskim, również jako mitu litwosłowiańskiego, chociaż po stronie słowiańskiej, chętnie to przyznamy, z tą hipotezą krucho. In dubiis libertas50.