W czerwonej Hiszpanii - Ksawery Pruszyński (ksiazki do czytania .TXT) 📖

poczyna działać. Rewolucja spala się w swym ogniu, elita jej zanika. Na miejsce tych, co rozpoczęli grę, przychodzą inni. Bohaterowie pierwszego aktu w dalszym ciągu sztuki nie ukażą się już na scenie. Tym razem nie dali głowy pod nóż gilotyny ani nie padli ofiarą jakiegoś współczesnego procesu sądowego. Wojna zawarła w czarne ramki nekrologów nazwiska ich, opromienione dawną lub świeżą chwałą, ona to położyła kres ich gorączkowej działalności, ich niezmordowanemu rozmachowi. W oczach naszych powstaje oto panteon rewolucji.

Więc: Lina Odena405. Zapamiętajcie to imię, które brzmi świetlanie i ponuro. Robotnica z fabryki pończoch — taka jest właśnie legenda naszych czasów — uczy się wszystkiego: uczy się czytać, pisać, rachować — i walczyć w szeregach partii komunistycznej w Barcelonie. Partia była wówczas nieliczna, mało wpływowa. Dyktatura zaledwie zaczynała się chwiać, król jeszcze zasiadał na tronie, gdy młoda dziewczyna o bladej, pełnej spokoju twarzy zgłosiła się do jednej z „komórek” partyjnych. Spokój: oto wszystko, co zachowała z dawnych lat w dalszych fazach przeobrażenia, które uczyniło ją jedną z przywódczyń młodzieży komunistycznej Hiszpanii. Zaznała więzienia i walki na barykadach; wszędzie pojawiało się jej skupione oblicze jakiejś rewolucyjnej Erynii406. Nazajutrz po rokoszu wojskowym znalazła się w Almerii, małej mieścinie na południu kraju. Pod jej dowództwem tłum zdobył koszary, ona to sprawiła, że sterroryzowane wojska poddały się, dały się rozbić i rozstrzelać. I to w Almerii, która w sztabie gen. Godeda uchodziła za najpewniejszą ostoję. Dalszy rozwój wypadków zastaje ją w Barcelonie i Madrycie: jeździ, organizuje, przemawia na wiecach, przygotowuje teren do dalszych walk, zagrzewa tłum — zwłaszcza młodzież — bacząc, aby entuzjazm nie wyładował się bezpłodnie w próżni słów i gestów, kieruje tę młodzież do szeregów milicji, tych nowych kadr wojskowych, brygad szturmowych, które po opanowaniu ulicznych barykad, miały dla utrwalenia zwycięstwa zdobywać sierrę, okopy, stepy. Po raz wtóry spełniwszy swe zadanie, Lina Odena udaje się na front, objeżdża pozycje, walczy. W kilka dni po jej śmierci przejeżdżałem przez Isnalloz. Mieścina górska, pueblo ze starym kościołkiem i warownym zamkiem z czasów mauretańskich, zagubione w górach o kilkadziesiąt kilometrów od Grenady, obleganej wówczas przez oddziały wierne rządowi. Wśród starych gajów oliwnych krzyżuje się tam mnóstwo dróg. Milicjant, który prowadził auto Liny Odena, jadącej na najbardziej wysunięte pozycje, zbłądził w tym labiryncie. Front nie był tu zwarty; podróżników zatrzymały patrole powstańcze. Wówczas Odena odebrała sobie życie. Zwłoki jej podobno wywleczono z samochodu i zawieziono do Grenady, gdzie obnoszono je w tryumfie po ulicach. Wieść o jej zgonie przebiegła też przez ulice wielu miast i pueblos Katalonii i Hiszpanii, wlokąc za sobą smugę kiru.

Mnóstwo ich jest, tych nazwisk znanych zaledwie od kilku miesięcy, sławnych od paru tygodni, które należą już do przeszłości. Oto drugie z kolei: Katalończyk, największy z nich wszystkich, którego śmierć była najdotkliwsza ze strat, poniesionych przez rewolucję: Durutti407. Przedziwny był żywot tego człowieka. Robotnik, jak Lina Odena, rewolucjonista, wódz. Tak, wódz w najistotniejszym tego słowa znaczenia. Jako robotnik był anarchistą. Przystał do ruchu ludowego, który od dawna już skończył się na całym świecie, wyparty przez marksizm, ale który tu, w Barcelonie i Katalonii, wciąż jeszcze żyje, a nawet bujnie się krzewi. Historia schizm religijnych zna szereg doktryn, jak manicheizm, monoteletyzm, nestorianizm, które srożyły się po świecie, zagrażając nawet Rzymowi, a potem gasły nagle, aby przywarować gdzieś w jakimś zakątku Syrii, Libanu, Azji Mniejszej, kolebce i grobie tylu religii. Hiszpania jest również krajem, do którego — niby zwierzyna do legendarnego matecznika w Panu Tadeuszu — chronią się niedobitki przebrzmiałych doktryn politycznych, aby dokonać tam żywota. Czymże bowiem jest ów karlizm, uporczywie trwający przy życiu, jeśli nie pozostałością legitymizmu europejskiego sprzed stu lat, z epoki hr. de Chambord408, który odrzucił koronę dla białego sztandaru? A czymże jest — z drugiej strony — anarchizm, jeśli nie ostatnim schronem Michaiła Bakunina409, którego we wszystkich innych krajach zwyciężył już Karl Marx? Dziwna to była postać, ten Durutti. Ogień, wulkan, lawina: cały swój szalony rozmach wprzągł w służbę idei rewolucyjnej, od dawna przebrzmiałej, zastąpionej przez inne prądy — i energią swą zdołał tchnąć w nią nowe życie, przywrócić jej rumieńce młodości. Wychowała go robotnicza dzielnica Barcelony o długich, fantastycznie wąskich uliczkach; wyobraźnię dziecka kształtowały nie baśnie czarodziejskie, ale historie o pistoleros; umiejętność obchodzenia się z dynamitem i granatami ręcznymi posiadł wcześniej niż sztukę czytania; taktykę rewolucyjną przyswoił sobie nie z podręczników, ale żywcem, z zaciekłych bojów, jakie z organizacjami robotniczymi staczała policja Martineza Anidy, ministra dyktatury. Z czasem został syndykalistą, przeżył cztery więzienia, ciężkie roboty, wyrok śmierci. Tułał się po Europie, nigdzie nie znajdując gościny. W ciągu kilku lat różne kraje wysiedlały go ze swych granic, przesyłając sobie nawzajem jego rysopis. Wreszcie wybucha w Hiszpanii rewolucja. Durutti wraca i z miejsca zostaje aresztowany, gdyż nazwisko jego widnieje na liście najgroźniejszych przestępców. Zaprowadzono go do sędziego śledczego, który zajrzawszy do akt jego sprawy, bardzo się stropił: w nagłówku widniało, wielkimi literami nakreślone, przestępstwo, o jakie Durutti był oskarżony: „przygotowanie zamachu na życie Jego Królewskiej Mości”. Były to już czasy republiki; oczywista, został natychmiast zwolniony. Nie na długo jednak. Dwa tygodnie temu dowodził wojskami na jednym z odcinków frontu aragońskiego, który dzięki jego obecności bronił się wspaniale. W samej rzeczy, okazał się tam znakomitym dowódcą, urodzonym strategiem. W dniu, gdy powstańcy zbliżyli się do Madrytu, zagrażając mu z bliska, tak że rząd musiał przenieść się do Walencji, Durutti, z najdzielniejszymi ze swych oddziałów, pośpieszył na odsiecz stolicy. Rozpoczęła się niesamowita epopeja: faktyczna władza, a już zwłaszcza „rząd dusz”, spoczął w ręku wodza anarchistów. Wzmocniona obsada przedmieść zorganizowała nie tylko odpór, ale kontratak, wypchnęła wdzierające się siły powstańców, odrzuciła je za miasto, osłabiła tym niespodzianym oporem ich morale. Z pozycji opuszczonej Madryt stał się Verdunem410, Radzyminem411. Ale zawisły wszędzie sztandary anarchistyczne. To później ukonstytuowano Juntę de Defensa, to później popowracali ministrowie, to wtedy podzielono dowództwo na szereg samodzielnych odcinków, żeby go nie dać Duruttiemu. Legenda tego człowieka była zawsze wielka: obecnie zrobiła się zbyt groźna. Nie był on w swej przeszłości, jak Largo Caballero, członkiem dyktatorskiej Rady Stanu za Primo de Rivery, nie odegrał roli podobnej co u nas Jędrzej Moraczewski412, socjalista z BBWR413: nie uciekł z Madrytu jak Azania. Owszem, gdy nikogo z wielkich i sławnych tu nie było, aż do burmistrza włącznie, on, Katalończyk — a jak wiele znaczy ten separatyzm — przybył tu z garstką na stracone, na beznadziejne. Ale to właśnie oznaczało zdobyć sobie Madryt, jego obrońców, oznaczało i więcej: wziąć na siebie, na swe nazwisko robotnicze, całą glorię zwycięstwa. Taka gloria prowadziła do władzy. Taka władza oznaczałaby zaś, że obok marksistowskiej Walencji z Caballerą wyrósłby bakuninowski Madryt z Duruttim i że jednak w tych zmaganiach idei bakuninowska miałaby piękniejszych moralnie szermierzy. Rewolucja byłaby wtedy nie w Walencji, a w Madrycie, wodzem jej nie byłby Caballero, a Durutti, mirażem przyszłości nie ZSRR, a jakaś nowa wielka próba, jakiś „wolnościowy komunizm”, jak oni to zwą, lewicowy syndykalizm, obiecujący uniknąć dyktatury proletariatu z jej Czeką414, wszechwładzą GPU, ubóstwianym „Wodzem narodów sojuza”, omnipotencją415 państwa, operowymi procesami odstępców od doktryny, sterujący ku innej formie ludowej społeczności przyszłości. — Oto co znaczyło przybycie Duruttiego do Madrytu, to, czym stał się dla jego tłumu, dla jego obrony, dla przyszłych dróg rewolucji. Dlatego oddać mu władzy nie chciano. Epopeja Duruttiego skończyła się nie mniej szybko niż gwiazda Sułkowskiego416 z Egiptu: padł na froncie. Było to, jak dowiedziano się później, nie na samych liniach, ale o dwa może kilometry od placu boju. Durutti dojechał tam autem, wysiadł, wydawał jakieś polecenia. Nie wiedzieć skąd — dużo domów było niedaleko — zabłąkała się jakaś kula. Padł na miejscu. Wyprawiono mu pogrzeb wspaniały i wzruszający: przyłączyli się komuniści i socjaliści; położono na trumnie olbrzymi wieniec od Largo Caballero. Nie mógł piękniej umrzeć bojowy uczeń Bakunina, syn proletariackiej Barcelony, Don Kiszot, który nie chciał żadnej tyranii, nawet własnej. Było coś niedzisiejszego, zeszłowiecznego, w jego wizjach przyszłości bez kołchozu417, partbiletu i mechanizacji: ale on sam, swoim twardym życiem bojowca, bez chwili kompromisu życiowego, nie był z naszego wieku. Gdy umarł, stało się dziwnie zrozumiałe, że żyć nie mógł. Prawie, a dziwiono się, że w ogóle żył. Może w bardzo niedalekiej przyszłości wezmą jego istnienie za legendę, powiedzą, że nie żył wcale, podobnie jak król Arthus418, który istniał tylko w klechdach normandzkich, jak Krakus i Wanda, jak czarnoksiężnik Merlin419, który tylko w bajce bretońskiej zmieniał ludzi i otwierał góry, jak Winkelried420, który tylko w legendzie zgarniał w swą pierś wolnego górala wszystkie włócznie żołnierzy cesarskich. Nie zastanawialiśmy się nawet nad tą śmiercią, choć anarchiści snuli ponure przypuszczenia, choć marksizm zdobył przez ten „dziwny traf” olbrzymi atut do ręki: stracił najgroźniejszego ze współzawodników. Durutti, cokolwiek by nie mówiono, nie żył. Cokolwiek by nie mówiono, śmierć jego nastąpiła dziwnym, możliwym oczywiście, zbiegiem wypadku i cokolwiek by nie mówiono, przyczyniła się bardzo wiele do tego, by dalszy nurt rewolucji hiszpańskiej popłynął jednym już tylko nurtem.

A nawet trudno o nim jednym myśleć, bo tymczasem przechodzą przed nami inni, następni.

Więc Asensio, jeszcze jeden przywódca kataloński, również syn prostego ludu. Więc Col, marynarz, który ręcznymi granatami zagrodził drogę czołgom nieprzyjacielskim i sam jeden zniszczył ich cztery. I wiele jeszcze innych nazwisk: długa, bardzo długa lista tych ludzi, znanych od dwóch miesięcy, sławnych od paru tygodni, którzy odeszli na zawsze. Najdzielniejsi, najwięksi śmiałkowie. Wszyscy już są po tamtej stronie bytu. W oczach naszych powstaje jakaś jak gdyby Walhalla421 cieniów rewolucji, siedlisko dusz nowych bohaterów, geniuszów, świętych, którzy zastąpić mają tamtych dawnych, zrzuconych z piedestałów. Lecz równocześnie obok tej Walhalli, jako jej dopełnienie, powstaje niezgorszy lamus, w którym gromadzi się to wszystko, czego rewolucja nie zużyła, ale co zdegradowała. Tam, w tym lamusie, jest miejsce dla bohaterów z dnia 14 kwietnia 1931 roku: dla Zamory422, Lerroux i tylu innych. Może w dniu zwycięstwa rewolucji trafi tam również ów prezydent, który na długo przed zagrożeniem Madrytu przez powstańców jeździł na południe składać wizyty i odbierać hołdy. Azana! Gdzie jest dzisiaj, gdy Madryt walczy, Azana? Prasa jemu oddana o nim milczy: to prasa anarchistyczna, z dawna nim gardząca, drukuje obok krwawych opowieści z frontu — tego frontu, który wrzyna się w stolicę — namaszczone protokółem wzmianki: „DZIEŃ PREZYDENTA REPUBLIKI: W dniu dzisiejszym. Prezydent Republiki, przybywający na wilegiaturze423 w Barcelonie, przyjął w gościnie... odwiedził... odbył dłuższą przejażdżkę autem... zrobił wycieczkę poobiednią... podejmował na herbatce... wydał raut”. Dziś propaganda hiszpańska nie próbuje robić zeń „ojca ojczyzny”. Grafoman i bufon, jeszcze trzy lata temu winny krwawej masakry chłopów karabinami maszynowymi w pamiętnych Casas Viejas424, gracz, który grał na wojnę w kraju, na krew, na rewolucję, ale miał za słabe, inteligenckie nerwy, był pierwszym, który uciekł, nim jeszcze Madryt był zagrożony. Pierwszym, który rozpoczął panikę i otworzył swym prezydenckim autem piławiecki425 rajd na Walencję. Ostał się aż w Barcelonie. Bliżej Francji, pewniej. Pamiętałem, w dwa dni po jego cichym odjeździe przed Pałacem Królewskim426 służba znosiła ostatnie kufry prezydenta, przyglądał się tłum madrycki, pogardliwie milczący, drwiący, godny.

— Prędzej zbierać resztki po ścierwie — wyrwał się głos z tłumu.

Od Brunete grzmiały armaty długim echem. Po wąskich uliczkach staromieścia, wypadających przed Pałac jak u nas przed Zamek Warszawski, tętniła niewidzialna, kordianowska wizja: