Historia kołka w płocie - Józef Ignacy Kraszewski (gdzie mogę czytać książki online txt) 📖

Zgodzicie się na to, kochani czytelnicy, że nim kołek nasz ostatecznie obuchem w łeb dostanie i wbity w ziemię, pocznie pokutę za wesołe młodości lata, należy nam wejrzeć co się dzieje z Sacharem, i gdzie go oczy poniosły w jego wędrówce bez celu.

Szedł tedy naprzód lasami długo za jakąś drożyną, która go wiodła sam nie wiedział dokąd i nią nad wieczór, ze ściśnionym sercem dobił się gościńca wielkiego.

Tu mu serca przybyło, gdy usłyszał głosy ludzi, gwar weselszy i skrzyp wozów wieśniaczych długiemi sznury ciągnących ze zbożem ku spławnej rzece... Gościniec był pełen podróżnych, a tuż obok drogi, obozem położyli się spocząć i konie pokarmić, bracia pracowici, którym Sachar pierwszy objawił nowinę co go z domu wygnała...

Wypocząwszy z niemi i rozłamawszy kawał suchego chleba, chłopak posunął się dalej, a że wieczór był piękny i powietrze miłe i nogi jeszcze nie znużone, szedł gdyby na przechadzkę... minąwszy pola znowu droga wsunęła się w głębią lasów i szum drzew starych zaśpiewał mu pieśń znajomą... Tęsknota za wioską i drzew rozhowory zmusiły go siąść nad drogą, podumać i posłuchać co też lasy gadają wieczorem, czy to samo co w Dębinie?

Spojrzał na swoją skrzypkę i niepohamowana wzięła go chętka zagrać sobie i borom... dobył więc z torebki swą muzykę i z początku brzdąkał, potem na dobre począł rzępolić jakąś śpiewkę tęskną...

A wziąwszy się do tego, tak dobrze o świecie zapomniał, jakby z niego na inny przewędrował. Odszedł strach, smutek, niepokój i przystąpiły dumy kołysać go na ręku i uspokajać nadziejami...

Gdy tak gra na skrzypeczce zapamiętale, ani się opatrzył, jak przed nim zjawił się mężczyzna średnich lat, który stanął z założonemi na piersi rękami i słuchał go ciekawie.

Jak wszystko na świecie i piosnka skończyć się musiała, nieznajomy pozdrowił go, a Sachar oczy dopiero ku niemu obrócił.

— Pięknie gracie — rzekł — ale co tu robisz pod noc nad drogą ze swoją muzyką?

Z oczów tego człowieka tak coś dobrego patrzało, że Sachar nie wahał się mu powiedzieć co go tu przywiodło i w jakiej był biedzie, i że nie wiedział co począć z sobą.

Ten słuchał uważnie a wzdychał...

— Hej! hej! — rzekł — biedny z ciebie człowiek i nie na wsi ci się w ubogiej chacie rodzić było, kiedy tak śpiewa w twojej duszy... Ale wiesz co, ja jadę w świat, jeśli chcesz to cię wezmę z sobą...

Nieopodal stał wózek jednokonny a szkapa gryzła trawę korzystając z chwili spoczynku; dwie biedy zrozumiały się zaraz, Sachar siadł powozić nieznajomego i oba razem ruszyli sobie dalej...

Niby to na pozór ów dobroczyńca nowy wyglądał na coś z waszecia, ale w istocie nie wiele był od Sachara szczęśliwszy... tyle tylko, że mu nikt nie bronił wałęsać się po świecie. Żył on także ze skrzypki, którą z sobą woził, był muzykiem i to tłómaczy, że go piosnka chłopska wstrzymała. Jęli sobie tedy, wlokąc się powoli, opowiadać historje swoje i wzajem stękać a nagadawszy się pokochali...

Biedny ów muzyk poczuł w wieśniaku brata i zafrasował się wielce nad jego przyszłością. Sam on nie miał kawałka chleba, a choć rzewnie grał i wiele umiał, ubóstwo i wiek podżyły odejmowały wszelką wiarę; ani sławy się dobić, ani grosza zarobić nie mógł.

Tłukł się tedy z kata w kąt po jarmarczkach, po zjazdach i musiał niemal żebrać, żeby go kto posłuchał... chleb ów gorzki pożywał posypany popiołem upokorzenia, ale za wszystko mu płaciła ta muzyka, którą kochał. Nieraz gdy grał łzy grochem sypały się na drewno, które niemal jęczało... i rzadko nawet poczciwa dłoń i serdeczne słowo pocieszyły biedaka... Świat potrzebuje błyskotek i szumu by oczy obrócił i do zapału się zebrał; ubogi, nie młody, nie znany skrzypek nasz, nie miał ani afiszów z drugiego końca świata, ani włosów w pukle zwiniętych, ani imienia, twarzy, ani zagranicznych rekomendacyj... mógł grać jak Paganini, niktby go nie słuchał. Często też za kawałek chleba rzępolił do tańca machinalnie, jak nakręcony pozytywek i na wesele cudze patrząc, duszę zziębłą rozgrzewał.

I jechał tak sobie po świecie, od dworu do dworu, od miasteczka do miasteczka, jak dawni ślepi lirnicy, niosąc piosenkę ubogą... A przyjmowano go różnie — chętnie, wzgardliwie, dumnie, i częściej tłum prosty go pojął, niż wybredniejszy światek, któremu w muzyce nie dźwięku ale sławy potrzeba co by go zalecała... jak na butelce szampana kartki fabrykanta, choćby w środku była lura... I widząc go w lichej surducinie, której guzika brakło często, nikt się nie przyznawał, że gra go rozczuliła i trafiła do duszy...

Chłopek i grajek dobrze się z sobą zrozumieli i pokochali prędko... a nie wiem już jak uradzili do większego dostać się miasta... Biedny skrzypiciel wciąż marzył o sławie, dobijał się uznania, a miał tam jakieś listy do wielkich ludzi i pełne kieszenie nadziei, wziął z sobą Sachara... Na rogatce chłopek przeszedł piechotą i tak się dostali do stolicy...

Trudno opisać jak biedak progi zbijał, prosząc u ludzi o ucho łaskawe, jak wszędzie spotykał silniejszych od siebie, co go popychali, jak pokornie im ustępował i na kawałek chleba pracował uciśnięty... Wolnemi chwilami uczył jeszcze Sachara, który żywo chwytał i pojmował, a wieczorami oba stękali nad sobą i żyli jak bracia... nędza tylko nędzę rozumie, a komu serca nie zepsuło cierpienie, ten lepiej wie od innych czego boleść potrzebuje i jak smutnego pocieszyć.

Lepiej tu może było chłopakowi niż na wsi, przecież tęsknił do niej; ciasno mu było w miasteczku, i śniły się łąki zielone, dąbrowy szumiące, pola falujące zbożem i turkot kół młyna, co na całą wieś w nocy hałasował. Śniła mu się i matka i ojciec i dziaduś stary siedzący za piecem i całe owe życie wiejskie, smutne a przywięzujące wiekuistym nałogiem do siebie. Dużo czasu upłynęło od ucieczki jego z domu, myślał i nie śmiał powracać...

A tymczasem to ze skrzypką się bawił, to tam czegoś uczył od biednego swego pana, z którym razem głodem marli...

— Co się tam u nas na wsi dzieje? — mawiał chłopak, gdy w nim słowo lub dźwięk jakiś obudził wspomnienie lat dawnych — czy żyją? czy o mnie myślą, czy już opłakali?

— Do czego ty tam powrócisz? — odpowiadał mu grajek — swoim nie pomożesz a sobie zaszkodzisz... ze skrzypką z głodu nie umrzesz, a taki ci tu swobodniej trochę niż tam... Kto wie, może wyjdziesz na lepszego grajka odemnie, bo i twarz twoja gra weselej od mojej, i z oczów ci patrzy duma a tęsknica, którym klaskają radzi ci co ich nie znają... Ot siedziałbyś tu i nie zrywał się darmo...

I płynęły tak lata, a Sachar wciąż grał coraz to śliczniej, grajek się cieszył i chleba im obu nie brakło... aż wreszcie za wsią tęsknica przeszła i z ubogiego chłopka stał się zbieg nasz panem Zacharewiczem...

Ale choć mu się powiodło, bolało biedaka, że ciągle kłamać musiał, taić się i ukrywać z pochodzeniem i wspomnieniami... gdyby się był przyznał, że w chacie przyszedł na świat i na regestr, odesłanoby go nazad panom Rogalom i, bywaj zdrowa swobodo! Przestrzegł go grajek, żeby zręcznie kłamał, jeśli nie chce na wieś się dostać pod ciupasem... Ale Sachar dławił się fałszem, a choćby był i mówił zręczniej, twarz jego skłamać nie umiała, cała postawa świadczyła, że gdzieś daleko od miejskich wyziewów spił pierwsze mleko życia... Poznawali w nim ludzie dziecko wsi i wychowańca borów, a gdy skrzypki się dorwał, takiemi pieśniami jęczał na niej, jakich w murowanym świecie nie słychać... I pieśni te zadumywały ludzi co ich nigdy nie słyszeli, a czuli, że gdzieś są podobne na szerokim świecie... i lubiono Sachara więcej za te dzikie śpiewy, niż za uczoną jego muzykę.

Dnie mijały żywo, w tem starszy grajek zachorzał i położył się... Bił się nieboraczysko dopraszając posłuchania u ludzi, ale tyle namiotło z za morza muzykantów z orderami i patentami, którzy wszystkie drzwi pozalegali, że na swojską piosenkę nie było słuchacza... Nędza stała w progu i stukała do izby, jakoś wytrwania i męztwa zabrakło, tchu się w piersi przebrało i stary grajek zapłakał, jęknął i umarł.

Powiódł go na cmentarz Sachar i pochował pod białym krzyżykiem, bo ich na czarny nie stało... Wziął po nim wiązkę papieru, skrzypkę wypłakaną i węzełek odzieży i sam teraz został na świecie...

Biedak grajek skonał mówiąc o muzyce aniołów, śniło mu się, że kieruje chórem przed tronem Bożym, brylantową laskę trzymając w dłoni... z uśmiechu na bladem licu znać było, że mu na drugim świecie lepiej będzie. Ale Sacharowi straszno się zrobiło gdy sam jeden się obaczył wśród tłumu... zewsząd zdało mu się widzieć nadbiegających nieprzyjaciół i prześladowanie... każde oczy przerażały go badaniem, każda nowa twarz straszyła go groźbą poznania i zawrócenia do wioski.

Kryjąc się i kłamiąc czuł winowajcą... nocami znowu przychodziły tęsknoty do rodziny i dach ubogiej chaty, z której wywędrował, stał mu na oczach... A choć dusza jęczała, ludziom trzeba było grać wesoło, od ucha, aż się serce wzdrygało na takie świętokradztwo, gdy co innego pierś poddawała, inaczej smyczek gadał... Wiekuiste kłamstwo w końcu śmiertelnie boleć zaczęło wygnańca...

I jednego ranku wziął skrzypki i rupiecie swe i nazad poszedł do wioski.