Uwięziona - Marcel Proust (gdzie czytac ksiazki .TXT) 📖

moje poczucie pochodzi tylko stąd że ta przyszłość jeszcze nie istnieje i że tem samem nie przytłacza mnie jej konieczność. Kłamiąc tedy, byłem może bliższy prawdy niż myślałem. Naprzykład, kiedym mówił Albertynie, że rychło o niej zapomnę: zdarzyło mi się to w istocie z Gilbertą, której jeżeli teraz nie chciałem widzieć, to aby sobie oszczędzić nie cierpienia, ale nudy. Niewątpliwie, cierpiałem oznajmiając niegdyś Gilbercie że już jej nie zobaczę, i chodziłem do niej jedynie zrzadka. Otóż wszystkie godziny Albertyny należały do mnie, a w miłości łatwiej jest wyrzec się uczucia niż przyzwyczajenia. Ale jeżeli miałem siłę wypowiedzieć tyle bolesnych słów w sprawie naszego rozstania — dlatego iż wiedziałem że są kłamliwe — w zamian za to były one szczere w ustach Albertyny, kiedy wykrzyknęła: „Och! przyrzekam ci, nie ujrzę cię już nigdy. Wszystko raczej, niż patrzeć jak ty płaczesz, kochanie. Nie chcę ci robić przykrości. Skoro tak trzeba, nie zobaczymy się już nigdy”. Te słowa były szczere, czem nie mogłyby być w moich ustach; z jednej strony dlatego że Albertyna miała dla mnie tylko przyjaźń, wyrzeczenie się zatem kosztowało ją mniej, z drugiej strony dlatego, że w momencie rozstania czułe rzeczy mówi ten, który nie kocha, ile że miłość nie wyraża się wprost; dlatego wreszcie, że moje łzy, które byłyby taką drobnostką w sferze wielkiej miłości, wydawały się Albertynie niemal czemś nadzwyczajnem i wstrząsały ją, przeniesione w sferę przyjaźni w której przebywała, owej przyjaźni większej niż moja, wedle tego co właśnie dopiero co wyrzekła. I nie było to może całkiem nieścisłe, tysiączne bowiem objawy miłości mogą w końcu zrazić, w istocie która je budzi nie odczuwając ich sama, przywiązanie, wdzięczność, mniej samolubne od uczucia które je wywołało; i po latach rozłąki, kiedy nic nie zostanie z tego w dawnym kochanku, przetrwają one zawsze w ukochanej.

— Albertynko — odparłem — bardzo jesteś poczciwa, że mi to przyrzekasz. Zresztą, przez pierwsze lata przynajmniej, będę unikał miejsc, gdzie ty będziesz. Nie wiesz, czy pojedziesz tego roku do Balbec? W takim razie urządziłbym się tak, żeby tam nie jechać.

Jeżeli teraz posuwałem się dalej, uprzedzając czas w swojem kłamliwem zmyśleniu, czyniłem to zarówno poto aby nastraszyć Albertynę, jak poto aby zadać ból samemu sobie. Jak człowiek, który zrazu miał jedynie błahe powody do urazy, upija się wybuchami własnego głosu i ulega wściekłości zrodzonej nie z jego zarzutów ale z samego rosnącego stopniowo gniewu, tak ja toczyłem się coraz to szybciej po pochyłości mojego smutku ku rozpaczy coraz to głębszej, z bezwładem człowieka, który, czując że go ogarnia chłód, nie próbuje walczyć i znajduje nawet w drżeniu z zimna rodzaj przyjemności. I gdybym miał wreszcie za chwilę — jak na to liczyłem — siłę opanowania się, otrząśnięcia i dania kontrpary, pocałunek Albertyny na dobranoc musiałby mnie pocieszyć nietyle po zmartwieniu, jakie mi sprawiła tak źle przyjmując mój powrót, ile po zmartwieniu jakiemu się poddałem, wymyślając formalności urojonego rozstania (dla rzekomego uregulowania ich) i przewidując jego skutki. W każdym razie, nie trzeba było aby to Albertyna powiedziała mi owo „dobranoc” sama z siebie, coby mi utrudniło zwrot, jakim zaproponowałbym jej pojednanie. Toteż raz po raz przypominałem Albertynie, że godzina „dobranoc” oddawna już nadeszła, co, zostawiając mi inicjatywę, pozwalało mi opóźnić je jeszcze na chwilę. W ten sposób, aluzjami do tak spóźnionej pory i do naszego zmęczenia przeplatałem pytania, które zadawałem Albertynie: „Nie wiem, dokąd się udam — odpowiedziała w zamyśleniu. — Może do Turenji, do ciotki. I ten pierwszy szkic projektu zmroził mnie tak, jakby był istotnie początkiem ostatecznego rozstania.

Popatrzała na pokój, na pianolę, na niebieskie atłasowe fotele.

— Nie mogę się jeszcze oswoić z myślą, że już tego nie zobaczę ani jutro, ani pojutrze, ani nigdy. Biedny pokoik. Zdaje mi się, że to niemożliwe, to mi się nie mieści w głowie.

— Tak trzeba, byłaś tu nieszczęśliwa.

— Ale nie, nie byłam nieszczęśliwa, dopiero teraz będę.

— Ale nie, upewniam cię, to lepiej dla ciebie.

— Może dla ciebie!

Zacząłem uparcie patrzeć w próżnię, tak jakbym, opanowany głębokiem wahaniem, walczył przeciwko myśli, przychodzącej mi do głowy:

— Słuchaj, Albertyno, mówisz że jesteś tutaj szczęśliwsza, że będziesz nieszczęśliwa.

— Z pewnością.

— To wielki wstrząs dla mnie: czy chcesz, żebyśmy spróbowali przedłużyć o kilka tygodni... kto wie, tydzień po tygodniu można zajść bardzo daleko... wiesz że istnieją prowizorja, trwające w końcu wiecznie.

— Och, jakibyś ty był milusi!

— Ale w takim razie, szaleństwo jest tak się dręczyć bez powodu całe godziny; to tak jak podróż, do której się człowiek przygotowuje, a potem nie jedzie. Jestem jak zbity z tego wszystkiego.

Posadziłem ją na kolanach, wziąłem rękopis Bergotte’a, którego tak pragnęła i napisałem na okładce: „Mojej małej Albertynce, na pamiątkę odnowienia kontraktu.”

— Teraz — rzekłem — idź spać do jutra, kochanie, musisz być strasznie zmęczona.

— Jestem zwłaszcza bardzo kontenta.

— Kochasz mnie troszeczkę?

— Jeszcze sto razy więcej niż przedtem.

Nie miałbym powodu do szczęścia, gdyby ta komedyjka nie osiągnęła tej perfekcji w wyreżyserowaniu, do jakiej ją doprowadziłem. Gdybyśmy tylko poprostu mówili o rozstaniu się, byłoby to dość groźne. Wymieniając takie słowa, człowiek myśli że je wypowiada nietylko nieszczerze (co jest w istocie prawdą) ale swobodnie. Otóż takie słowa są naogół, bez naszej wiedzy, pierwszym szeptanym mimo naszej woli pomrukiem burzy, której się nie domyślamy. W istocie, to co wyrażamy wówczas jest czemś przeciwnem naszemu pragnieniu (aby żyć zawsze z tą którą kochamy); ale wyrażamy tem również ową niemożliwość wspólnego życia, przynoszącą nam codzienne cierpienie — cierpienie, które wolimy od mąk rozstania, a które w końcu wbrew naszej woli nas rozłączy. Tak dzieje się zwykle, ale nie odrazu. Najczęściej zdarza się — jak się okaże, z nami miało być inaczej — że w jakiś czas po słowach w któreśmy nie wierzyli, wprowadzamy w czyn bezkształtny szkic dobrowolnego rozstania, nie bolesnego, czasowego. Prosimy np. kobiety — poto aby później bardziej sobie podobała w naszem towarzystwie, a także chcąc sobie oszczędzić na chwilę ciągłych smutków i zmęczenia — prosimy jej, aby zrobiła bez nas, lub pozwoliła nam zrobić bez niej, kilkodniową podróż. To są — od bardzo dawna — pierwsze dni spędzone bez niej, coby się nam wprzód wydało niemożliwe. Bardzo prędko wraca, aby zająć miejsce przy naszym ognisku. Tylko że to rozstanie, krótkie lecz spełnione, nie jest tak dobrowolnie postanowione i tak napewno jedyne, jak sobie wyobrażamy. Wracają te same smutki, ta sama trudność pożycia; jedynie rozstanie się nie jest już czemś równie trudnem; zaczęło się o niem mówić, potem wykonało się je zgodnie. Ale to są tylko objawy wstępne, których nie odgadliśmy. Niebawem po rozstaniu chwilowem i uśmiechniętem, nastąpi rozstanie okrutne i ostateczne, które przygotowaliśmy nie wiedząc o tem.

— Przyjdź do mojego pokoju za pięć minut, abym cię mogła zobaczyć jeszcze trochę, kochanie. Będziesz bardzo milusi. Ale potem prędko zasnę, bo jestem jak nieżywa.

W istocie zastałem nieżywą, kiedy wszedłem za chwilę do jej pokoju. Ledwo się położywszy, usnęła; prześcieradła owinięte dokoła niej jak całun miały w swoich pięknych fałdach martwość kamienia. Możnaby rzec, że, jak w niektórych Sądach ostatecznych średniowiecza, sama tylko głowa wystaje z grobu, oczekując we śnie trąby archanioła. Tę głowę zaskoczył sen przegiętą wstecz, ze zmierzwionemi włosami. I widząc owo leżące tam obojętne ciało, pytałem się, co za tabelę logarytmów ono stanowi, iżby wszystkie czynności, w którem bierze udział, od potrącenia łokciem do otarcia się suknią, mogły mi sprawiać tyle bólu — rozciągnięte aż po nieskończoność wszystkich punktów, jakie ciało to zajmowało kiedy w przestrzeni i w czasie, i od czasu do czasu wskrzeszone nagle w mojem wspomnieniu. A przecież wiedziałem o tem — czynności te wiązały się z jej ruchami, z jej pragnieniami, które byłyby mi u innej — u niej samej pięć lat przedtem lub potem tak obojętne. Wszystko to było kłamstwem, ale kłamstwem, dla którego nie miałem odwagi szukać innego rozwiązania niż moja śmierć. I tak siedziałem w futrze, którego jeszcze nie zdjąłem wróciwszy od Verdurinów, przed tem zwiniętem ciałem, przed tą alegorją czego? mojej śmierci? mojej miłości? Niebawem usłyszałem równy oddech Albertyny. Usiadłem na kraju łóżka; oddech ten, w połączeniu z jej widokiem działał na mnie kojąco niby wietrzyk morski. Potem wyszedłem po cichu, aby jej nie budzić.

Było tak późno, że od rana kazałem Franciszce sprawować się bardzo cicho, kiedy będzie przechodziła koło pokoju Albertyny. Toteż Franciszka, przekonana żeśmy spędzili noc na tem co nazywała „orgiami”, zaleciła ironicznie reszcie służby, żeby nie „budzić księżniczki”. I to była jedna z rzeczy których się bałem, mianowicie że któregoś dnia Franciszka nie zdoła się powstrzymać, będzie niegrzeczna dla Albertyny i że to zamąci nasze życie. Franciszka nie była już wówczas w tym wieku, aby mogła znieść mężnie zazdrość, jak w epoce gdy tak cierpiała widząc że ciocia Leonja faworyzuje Eulalję. Ta zazdrość zmieniała, paraliżowała twarz naszej służącej do tego stopnia, że chwilami zastanawiałem się, czy Franciszka naskutek jakiegoś wybuchu furji nie miała, bez mojej wiedzy, lekkiego ataku apopleksji.

Zaleciwszy aby nie mącono snu Albertyny, sam nie mogłem zasnąć. Próbowałem zrozumieć, jaki jest prawdziwy stan jej ducha. Czy moja smutna komedja uchroniła mnie od prawdziwego niebezpieczeństwa; czy, mimo iż Albertyna twierdziła, że się czuje u mnie tak szczęśliwa, w rzeczywistości myślała chwilami o odzyskaniu wolności, czy też, przeciwnie, należało wierzyć jej słowom?

Która z dwóch hipotez była prawdą? O ile mi się zdarzało często, o ile miało mi się zwłaszcza zdarzyć, że kiedym próbował zrozumieć historyczny wypadek, powiększałem jakieś wydarzenie mego minionego życia do wymiarów historji, tego rana naodwrót nie przestałem zestawiać naszej wczorajszej sceny z pewnym dyplomatycznym faktem, który właśnie zaszedł. W ten sposób, mimo wszystkich różnic, starałem się zrozumieć jej doniosłość. Miałem może prawo tak rozumować. Bo bardzo prawdopodobnie bez mojej wiedzy przykład pana de Charlus był mi natchnieniem do tej kłamliwej sceny, którą on nieraz w moich oczach odgrywał z taką powagą; z drugiej strony była ona u niego może nie czem innem jak nieświadomem rzutowaniem w sferę życia prywatnego instynktu jego niemieckiej rasy, prowokatorskiej przez chytrość, a w potrzebie wojowniczej z pychy. Ponieważ różne osoby, między innemi książę Monaco, podsunęły rządowi francuskiemu myśl, że jeżeli się nie rozstanie z panem Delcassé, odgrażające się Niemcy wypowiedzą nam w istocie wojnę, poproszono ministra spraw zagranicznych, aby się podał do dymisji. Zatem, rząd francuski uznał za fakt intencje wojenne Niemiec — o ile nie ustąpimy. Ale inni myśleli, że chodziło tylko o prosty bluff i że, gdyby się Francja oparła, Niemcy nie dobyłyby miecza. Zapewne, scenarjusz był nietylko różny, ale niemal odwrotny, bo nigdy Albertyna nie groziła mi zerwaniem; ale suma wrażeń zrodziła we mnie wiarę, że ona myśli o tem, tak jak rząd francuski uwierzył w intencje Niemiec. Z drugiej strony, jeżeli Niemcy pragnęły pokoju, wątpliwą i niebezpieczną grą było obudzić w rządzie francuskim myśl o możliwości wojny. Niewątpliwie, moje postępowanie było dość zręczne, w razie jeżeli myśl że ja się nigdy nie zdecyduję na zerwanie zbudziła w Albertynie nagle pragnienia swobody. I jak uwierzyć że ona nie ma tych pragnień, nie zgadywać w niej całego sekretnego życia, dążącego do zadowolenia jej zboczeń? Wystarczał sam gniew, z jakim wykrzyknęła: „Byłam pewna” dowiadując się że byłem u Verdurinów i z jakim zdemaskowała się do reszty, mówiąc: „Miała być u nich panna Vinteuil”. Wszystko to potwierdzało widzenie się Albertyny z panią Verdurin, które mi zdradziła Anna. Ale może jednak te nagłe żądze swobody (powiadałem sobie, próbując iść wbrew swemu instynktowi) wynikały — o ile istniały — lub miały w końcu wyniknąć z przeciwnej myśli; mianowicie z tego, że ja nigdy nie miałem zamiaru ożenić się z Albertyną, że mówiłem prawdę, robiąc jakby mimowoli aluzje do naszego bliskiego rozstania się, że ją w każdym razie opuszczę prędzej czy później. Dzisiejsza moja scena musiała w takim razie jedynie umocnić tę wiarę i mogła zrodzić w niej to postanowienie: „Jeżeli to ma nieuchronnie przyjść, lepiej skończyć z tem odrazu”. Przygotowania wojenne, które najfałszywsza z maksym zachwala dla utrzymania pokoju, stwarzają przeciwnie u każdego z przeciwników wiarę że drugi pragnie zerwania, wiarę która sprowadza zerwanie, kiedy zaś ono nastąpiło, stwarzają u każdego z przeciwników przeświadczenie, że to druga strona chciała tego. Nawet jeżeli groźba nie była szczera, sukces skłania do powtórzenia jej. Ale trudno określić ściśle punkt, do którego bluff może się udać; jeżeli jeden z graczy posunie się za daleko, drugi, ustępujący dotąd, postępuje naprzód; pierwszy, nie umiejąc już zmienić metody, oswojony z myślą iż udawać że się nie boi zerwania jest najlepszym sposobem uniknięcia go (jak ja tego wieczora z Albertyną), popychany zresztą przez dumę ku temu aby raczej ulec niż ustąpić, trwa w swojej pogróżce aż do chwili w której nikt nie może się już cofnąć. W ten sposób bluff może się mieszać ze szczerością, zmieniać się z nią kolejno, i to co było grą wczoraj, może się stać rzeczywistością jutro. Może się wreszcie też zdarzyć, że jeden z przeciwników jest w istocie zdecydowany na wojnę; może Albertyna naprzykład zamierzała wcześniej lub później przerwać to życie, lub przeciwnie, może jej ta myśl nigdy nie postała w głowie i jedynie moja wyobraźnia wyroiła od a do zet to wszystko.

Takie były hipotezy, które roztrząsałem tego rana, w czasie snu Albertyny. Co do ostatniej hipotezy, mogę wszelako powiedzieć, że jeżeli kiedy później groziłem Albertynie że ją porzucę, to tylko poto