Capreä i Roma - Józef Ignacy Kraszewski (jak za darmo czytać książki na internecie .TXT) 📖

Wnijdźmy do jednego z tych cichych domóstw Rzymu, którego skromnych podwoi nie przestępuje nigdy hałaśliwa biesiada, i spójrzmy w skromne atrium, wśród którego maluczka szemrze fontanna.

Dom ten otoczony przyrosłemi doń budowlami, stoi na Awentynie od strony wschodniéj, przy saméj prastaréj Herkulesowéj świątyńce maleńkiéj, któréj portyk i kolumny niemal przypierają do ściany, u któréj drzwi głównych stary zasiada odźwierny.

Choć z samego pozoru widać, że dom to obszerny i dostatni, a zależące odeń gmachy wielką zajmują Insulę, od innych wązkiemi odgrodzoną uliczkami — cicho tu i nie widać tych tłumów próżniaków, pasożytów i klientów, które drzwi inne oblegać zwykły. W przyległych sklepikach (tabernach) ciche też się mieszczą rzemiosła i uczciwe zarobki, bo spokój miłujący unikają najmu ludziom, którzy za sobą zgiełk, wrzawę i pokątne wnoszą frymarki. Dom to jeszcze po staremu cały zamknięty w sobie, niczém się na zewnątrz nie chlubi... drzwi jego, obite blachą miedzianą, którą pokryła zielonawa patina, większą część dnia stoją zaparte.

Wszedłszy do atrium, w którém wedle obyczaju w maleńkiéj sadzawce bije cicha fontanna, czujesz jakby cię obwiał pokój, który tu panuje. Czysto tu, wdzięcznie i cóś mówi, że niewiasty dom zajmować muszą... Starzy słudzy posiwieli kręcą się po cichu, i z twarzy ich widać, że panów z niemi łączy niezwykły stosunek niewolnika i posiadacza, ale serdeczne przywiązanie.

Minąwszy piérwsze podwórze i familijnych pamiątek pełne tablinum przez perystyl wchodzisz do wewnętrznego dziedzińca (occus), przez którego kolumny widać zielony ogródek, obwiedziony murem, a z niego drzwi przysłonione każą ci się domyślać komnat zajętych przez niewiasty, których szczebiotliwe acz stłumione dochodzą cię głosy.

Słychać uśmiechy młode i rozmowę żywą, przerywaną, wesołą, jaką dziewczęta tylko prowadzić mogą i szelest lekkich sukienek...

Jest to godzina pracy...

W odsłonionéj, na kolumnami obwiedzioném podwórzu izbie siedzą trzy kobiéty; stara matrona, rysów spokojnych i pięknych, któréj życie w obliczu się maluje, Emilia Cellia, niegdyś żona Patrycyusza, dziś po nim osmutniała wdowa, i dwie jéj córki, sieroty... Aquila i Priscilla.

Starsza z nich Aquila, już może mieć lat około dwódziestu, druga ledwie rozkwita piętnastą wiosnę — a obie są do siebie dziwnie podobne, tylko co w piérwszéj już się rozwinęło, w drugiéj się obiecuje zaledwie.

Dziewczęta mają na sobie tylko stole jasne, w skromne ułożone fałdy, ale ich nie otacza oszycie żadne, ani bogata obszewka, żadne patagium wymyślne; włosy ich przeczesane do góry i spuszczone na tył głowy, czarne, połyskujące, sprawiają, że od ciemnéj ich barwy, jeszcze świetniéj odbija się twarz świeża i rumiana... Ręce ich, których część tylko z pod stoli się wymyka, mogłyby służyć za wzór do Heby posągu, a nóżki, których nie okrywa szata, maleńkie, wytoczone, różowe, zdają się nie znać pracy i pyłu, jakby dotąd po domowym tylko biegały ogródku.

Jak się te dwa śliczne kwiaty uchować potrafiły tak czyste i nietknięte wśród Rzymu, który czyhał na młodość, i dzieciom nawet nie przebaczał w szałach swéj rozpusty, nie wiem — wytłómaczyć to tylko może przytomność sędziwéj niewiasty, która ich nie odstępuje i patrzy na nie macierzyńskiém okiem, pełném miłości i poświęcenia.

Siedzą przy matce i niby cóś robią, ale śmieją się i swawolą, a czasem uśmiech ich szczéry wywołuje lekką wesołości oznakę na licu staruszki, chociaż ta prędko znika, i znać, że troska o ten skarb drogi głęboko w sercu jéj utkwiła.

Ilekroć z ulicy fala powietrzna przyniesie do jéj ucha wrzawę, kędyś od strony rynku i łaźni wybiegłą — matrona wstrząsa się, ręce jéj załamują, lica bledną, ale ukrywa wrażenie, aby jéj niepokoju dostrzedz nie mogły dziewczęta. One nie powinny wiedzieć nawet o niebezpieczeństwie, ani się go domyślać; dla nich świat musi inaczéj wyglądać niż jest w istocie, im długo potrzeba jeszcze taić jego szkarady.

Wtém słychać kołatanie do drzwi, i janitor je otworzył, któś z atrium stąpa powoli. Nogi to starca leniwo się tak po posadzce wloką... idzie bokiem po litostrotach, a Cellia nadstawia ucha.

— To Pudens! — zawołała nareszcie — tak, to on! — powtórzyła wstając. — Wy pójdźcie do ogródka... dość pracy... mam z nim pomówić na osobności... Stary ze starym nie dziwo...

— Toć go choć przywitamy — odpowiedziała Aquila — dawno nie był u nas, a to gość tak pożądany i miły.

Wybiegnijcież przeciw niemu... bo bardzo się chyba mylę, ale to on pewnie, to on, na Jowisza, — dodała staruszka...

Dziewczęta stanęły w progu, a stara podniosła się z siedzenia i słuchała bacznie, aż dwa zgodne, wesołe śmiechy córek oznajmiły jéj że zgadła.

W istocie był to senator Pudens, blizki krewny Cellii, człek dobrze już stary, który przedłużone życie, wśród najtrudniejszych przebyte czasów, za Tyberyusza, Caliguli, Claudiusza i Nerona, winien był najdziwniejszemu zbiegowi okoliczności.

Bogaty, żył skromnie i nie raził majątkiem, bo go nie używał nad miarę, możny, władzy swéj na złe nie używał, powiększenia jéj nie pragnął; mogąc łatwo wkupić się w znaczenie, zdawał się niém gardzić. Był to mąż starych czasów, jeszcze surowy dla siebie, powolny dla drugich, ojcowski dla niewolników, obyczajów skromnych i lubiący spokój, a swe atrium domowe nadewszystko... W niém on nie zrobiwszy sobie nieprzyjaciół, przebył nad zwitkami filozofów ostatnie lata, zajmując się sam wychowaniem synów lub naglądając na nie.

Nie widywano go ani w bazylikach, ani w Forum, ani w tłumie dworaków Cezara, rzadko na publicznych igrzyskach, i tam gdzie zgraje naciskać się zwykły — szukał zapomnienia, jak drudzy oklasków, i znalazł taki szacunek u ludzi, że nim spokój okupił. Ale pod owe czasy czyż dziś ręczyło za jutro? To uparte usunięcie się od oczów mogło samo nastręczyć niebezpieczeństwo; miało już pozór nieukontentowania.

Prócz tego Pudens nie stawił Cezarom posągów ani w swéj willi, ani w domu, nie zaklinał się co chwila na Augusta i rzadko nawet panującego wspominał.

Lada wyzwoleniec mógł go o brak pobożności pomówić... by część dóbr jego zagarnąć.

Dziewczątka przywitały starca, który się na ich widok uśmiechnął smutnie i skinieniem zapytawszy o Cellią, zmierzał ku niéj, gdy matrona właśnie wyszła ku niemu. Spotkali się w podwórcu, zkąd rozmawiając z Pudensem, Cellia mogła miéć na oku bawiące się w ogródku córki, i usiedli tu na dwóch bronzowych krzesłach stojących przy sobie, pokrytych miękkiemi poduszkami.

— A! bracie! jakżem ja cię dawno nie widziała, — ozwała się Cellia — cóż cię to tak trzyma w domu? czy thermy twoje? czy najem sklepów, czy gorszego co może?

— To co ciebie Cellio przykuwa także do domu; ty córki masz, ja synów, a obojgu nam z niemi ciężko...

I westchnął starzec głęboko.

— Lżéj ci przecie z synami niż mnie wdowie z dwojgiem tych wątłych kwiatków, wypielęgnowanych troskliwie... które lada mróz zwarzyć może, z któremi niewiem co zdarzą Bogowie, a lękać się muszę jak kobieta i matka...

— A komuż dziś lekko, Cellio kochana... — rzekł starzec i zamyślił się długo. — Dały nam losy dożyć ciężkich czasów, nad które straszniejszych może nie było; każdy drżeć musi o wszystko — o życie, o cześć, o mienie, o dzieci!

— Ja siedzę zamknięta i nic niewiem, — ozwała się Cellia — ale przecież to nowe panowanie zwiastowało się nam inaczéj niż Cajusa i Claudyusza. Przy młodym Neronie są Burrhus i Seneca, a że lubi igrzyska i lata z wozem po watykańskim swym cyrku... to płochość, która przejść może...

— Dałby to Bóg — Bogowie — poprawił się cicho Pudens — ale wielkiéj potrzeba siły by syna Agryppiny wyrwać otaczającemu zepsuciu. — Nic to że się bawi w Cyrku, że go otacza zgraja histryonów, których tak jak Cajus kocha, że lubi przepych i zbytek — ale go Seneca i Burrhus nie poprowadzą za sobą, on raczéj ich pociągnie... Widziałem go, a na teraźniejsze czasy mało ich obu, mało nawet Cezara i jego władzy, by nas dźwignąć, takeśmy upadli nizko. — Co uczynili z Rzymu! — dodał po cichu.

— Nie przestraszaj mnie więcéj — odparła Cellia — dość mi i tego co mimowolnie przez niewolników moich dowiaduję się codziennie... A! Pudensie, nam starym dni niewiele zostało, ale dzieci nasze!

Pudens spójrzał na nią wzrok powoli podnosząc.

— Im może — rzekł — lepsze dni zaświtają kiedyś... świat zgrzybiały odrodzić się musi.

— Lecz jakiż Bóg to dokona?—

— Tyś rzekła — zawołał Pudens — tak! nikt jeno Bóg. Ale mam-że ci mówić? — spytał wahając się i wpatrując w nią pilnie.

— A! jeśli masz coby uspokoić potrafiło?

— Słuchaj mnie — odrzekł stary — lecz nie powtarzaj nikomu. — Wśród Rzymu samego rodzi się świat nowy: przyniesiono nam naukę, wiarę objawioną przez Boga w dalekiéj Judei, tak wielką i świętą, że jéj żadna filozofija najsubtelniejsza nie sprosta...

Słyszałaś co o Nazarejczykach?

— Niewolnicy o nich mówią tylko, a i między mojemi podobno są tacy, którzy tego nowego skosztowali przesądu.

Straszą nas szkodliwością jego i szkaradą...

— Nie tak jest — odrzekł Pudens — potrzeba się przybliżyć by poznać. To jedno odrodzić nas może, bo w tém tylko jest prawda...

— Mówiono mi na mojego Afra, że się z Nazarejczykami pobratał. Stary mój dozorca niewolników nic nań jednak złego wynaleźć nie może, a ja sama nie widzę w nim jeno większą od niejakiego czasu chęć do pracy i posłuszeństwo.

— Bo ta wiara ulepsza, uspokaja, nasyca... — zawołał Pudens gorąco — bo ona nie jest ladajakim wymysłem ludzkim, ale darem Bożym...

— Ale któż ją przyniósł?

— Sam Bóg...

— Jaki? — spytała zdumiona Cellia.

— Siostro moja — rzekł Pudens — oni mnogości Bogów nie mają, wierzą w jednego Boga Bogów, stwórcę świata.

Kobieta zdawała się zdumioną, spójrzała, w jéj oczach malowało się osłupienie, tak trudno jéj było pojąć jednego Boga dla wszystkich i na wszystko.

— Wiara to nowa w istocie! — odezwała się powoli.

— Wierzą w jedynego Boga — rzekł Pudens daléj ciągnąc — a nie czczą żadnych posągów i wizerunków ręki ludzkiéj, boć śmieszny to Bóg co go sobie człek sam udziała, ale Boga-ducha, w niebie, który stworzył wszystko z niczego, niewidzialnego a przytomnego wszędzie.

Mówił tak dłużéj Pudens coraz się ożywiając, a Cellia też ze zwiększającém się co chwila słuchała go zajęciem... Słowa jego zdały się jéj dziwne i nowe a jednak przeczuwane; podziwiając je czuła że zaród tych myśli jakiś nosiła w sobie.

— Wiara ich, świat, życie — kończył starzec — cele są od naszych różne. Żyją oni duszą nie ciałem, pokojem i miłością nie wojną i męczarnią, wyrzekają się dóbr świata, martwią ciało, podnoszą duchem i nim sprawują cuda, — bo dana im jest siła potężna...

— Lecz zkąd-że ty bracie tak o tém wiesz dobrze? — spytała Cellia.

Pudens zmięszany nieco spuścił oczy.

— Wstyd mi wyznać — rzekł ciszéj — że niewolnik piérwszy mi oczy otworzył...

Ale u nich nie ma niewolnika ni pana; są bracia i synowie jednego Boga. Miałem zdawna u siebie Minusa; znałaś go pewnie; była to istota dzika na pół i wielce gwałtownego charakteru, mieliśmy trudność utrzymać go dla niepohamowanych namiętności. Obawiając się nawet, chciałem go był sprzedać, gdy nagle postrzegłem w nim zmianę wielką. Była ona tak nagłą i niespodzianą, żem przyczyny jéj badać musiał i dobadując się znalazłem, że nową przyjął wiarę. Naówczas ciekaw byłem poznać co na tak nieuchodzonego człowieka podziałać mogło: przyszedłem z niedowiarstwem, wróciłem... siostro... zdumiony i nawrócony...

Starzec westchnął...

— Nie jest to wiara jak inne — dodał po chwili znowu — nie porywa blaskiem i majestatem swych obrzędów; ludzie ubodzy stali się piérwszymi jéj kapłanami; miłość i braterstwo jéj hasłem. W ciasnych izdebkach Suburry, w ergastulach parnych i podziemiach, przy świetle dymiącéj lampy, schodzą się oni modlić, śpiewać, wzywać Boga aby duch jego ku nim zstąpił, a potém uściskiem braterskim połączeni spożywają chleb suchy lub trochę owoców, i to jest ucztą ich całą.

— Zadziwiasz mnie i budzisz moją ciekawość — rzekła Cellia — lecz jakże wiara ta, któréj nie wspiera siła żadna, rozszerzyć się może?

— Mylisz się siostro; w niej jest większa nad wszystkie siła samego Boga... a największym cudem to właśnie, że nie mając po sobie jeno ubożuchnych ludzi i niewolników, tysiące już liczy wyznawców.

Nie narzuca jéj światu żaden Cezar, nie dymią na jéj ołtarzach kadzidła, nie leją się krwawe ofiary, nie ma pociągających obrzędów i igrzysk bezwstydnych — cicha modlitwa, rozłamany chleb i pobłogosławione wino oto jéj hekatomba cała... Pogardzony niewolnik ofiarnikiem, pieczara lub grób ołtarzem...

Cellia coraz bardziéj zaciekawiona słuchała.

— Powiedz-że mi bracie — rzekła — cóż ta wiara twoja lepszego daje niż inne, i jak się Bóg jéj objawia?

— Słyszałaś pewnie o Sybillach i wyroczniach — przerwał Pudens — że kapłanki, które o przyszłości wieszczyły, porywał duch jakiś i unosił, że nieprzytomne i jakoby obłąkane, pieniącemi usty wywoływały w niezrozumiałych słowach