Przedwiośnie - Stefan Żeromski (nowoczesna biblioteka szkolna .TXT) 📖

— Ty także będziesz nosił swoją ruski miesiąc! — zaśmiał się Baryka.

— Jestem tak wspaniałomyślny, że nie będę go wyzywał na pojedynek. Nie chcę pani kompromitować.

— Ale szpiegowałeś mię! Więc już mię skompromitowałeś. I z jakiej racji?

— Przecież nie może pani zaprzeczyć, że zasługiwałaś na czujną uwagę legalnego narzeczonego.

Pani Laura nie odpowiedziała. Zwróciła się do Cezarego:

— Jak pan śmiał wdzierać się tutaj o tej porze! Widzi pan, do czego doszło! Pańskie nierozsądne amory, pańskie prośby bezskuteczne, wyznania i tym podobne głupstwa, na które jestem wciąż narażona, były sobie dobre za dnia jako rozrywka, jako flirt. Ale żeby ośmielić się nocą wchodzić do mego domu! Kompromitować mię, narażać na taki skandal!

— Mówiłem pani — odparł Baryka — że nienawidzę pani narzeczonego. Mówiłem to czy nie? Wiedziałem, że tu stróżuje po nocy, i przyszedłem właśnie, żeby go obić jego własną szpicrutą. Widzi ją pani? Tą oto! Jego własną, a jest w moich rękach. Biłem go grubym końcem po łbie. O, tak!

Cezary w szaleństwie, nie zważając na obecność kobiety, uderzył Barwickiego. Gruba kula rękojeści ugodziła tamtego w bok głowy i w ramię, aż się z jękiem przygiął. Laura zasłoniła go sobą. Krzyknęła:

— Jak pan śmie? To mój narzeczony!

— Byłoby dobrze, żeby pani odeszła do swej świetlicy, bo będę go jeszcze bił. A pani mi przeszkadza!

— Precz z mego domu, młokosie! — zawołała z teatralnym gestem.

— Lauro! — rzekł Cezary przybierając również teatralną pozę.

— Niech mi się pan zaraz, natychmiast stąd wynosi! — mówiła błagając go oczyma, żeby wyszedł.

Ale Cezary popadł w zajadłość furii. Nie wiedział, co robi. Obrócił momentalnie szpicrutę w ręce: ujął ją za twardą, okrągłą rączkę i raz, drugi raz usiłował dosięgnąć Barwickiego poprzez rozkrzyżowane ręce Laury. Barwicki, ogłuszony poprzednim uderzeniem, słaniał się poza narzeczoną.

— Panie Baryka! — krzyknęła.

— A co?

— Wyjdźże pan stąd! Wyjdź stąd! Wyjdź stąd!

— Dobrze. Pójdę. Zaraz pójdę. Chciałem tylko...

Nie wiedząc, co już gada, dorzucił:

— Chciałem wam, mili, poprawni narzeczeni, dać moje błogosławieństwo na nowe, zyskowne gospodarstwo.

To mówiąc smagnął Laurę szpicrutą poprzez twarz i rozstawione ręce. Po czym ze szpicrutą w ręce wyszedł.

Wałęsał się po polach. Trafiwszy na stóg siana wygrzebał w nim wnękę i, wtulony w nią, jęczał, a nawet wył z rozpaczy. Widział wciąż światło w dalekim dworze Leńca i po sto tysięcy razy powtarzał sobie, że nigdy tam już noga jego nie postanie. Oto tam teraz Laura i ten człowiek śmieją się z niego, jak on swego czasu, pławiąc się w szczęściu, drwił z Barwickiego. Któż wie, może to tamten teraz zacznie powiększać światło przyćmione, żeby mu w tym stogu siana ciemno zbytecznie nie było. Przy świetle tamtego figla świetlnego widział swoje nieszczęście. A nie szło teraz samo. Jak to jest we zwyczajach ludzkiej niedoli, która, jak wilk, jest samoistnym zwierzęciem, lecz lubi chadzać w stadzie, obskoczyło go stado. Wyszły nań z tej nocy wspomnienia: śmierć Karoliny i zbrodnia głupowatej Wandy. Dlaczegóż to zginęły dwie tamte? Dlatego, ażeby Laura mogła być teraz z Barwickim. O rozpaczy!

Cezary zobaczył swoje rozkosze z Laurą, kiedy to każde usta po dwa języki rozkoszy mieściły w sobie, i czuł, czuł wszystkimi naraz zmysłami, obłędem rozumu i męką duszy, że ją na zawsze utracił. Kto, u diabła! podźwignął jego rękę, ażeby on nią uderzył Laurę! To ta Karolina zadała szpicrutą cios w twarz Laurze! Jakżeżby sam dokonać potrafił takiej ohydy, takiej zbrodni, tak nędznego plugastwa! Bić w twarz szpicrutą mdłą, słabą kobietę! Bić Laurę! Bić tę, która miliony pocałunków złożyła na jego ustach! Bić te usta! O nędzo, o hańbo! Bić ją dlatego, że zasłoniła sobą człowieka od uderzeń twardą, ołowianą kulą w ciemię — kimkolwiek by był ten człowiek! Ten człowiek nie miał w ręku żadnego narzędzia obrony. Słaniał się. Do diabła! Horror!340

Cezary wił się w swej jamie z siana i zatykał sobie pięściami usta, żeby nie ryczeć z bólu na te całe puste pola. Och, wspomnienia, wspomnienia raju, który sam jednym uderzeniem na zawsze zniweczył! Wspomnienia wieczoru w obcym mieście, kiedy w hotelu zastukał do drzwi numeru. Wspomnienie nigdy nie zapomniane, wiecznie radosne, skoro te drzwi się otwarły i ręka obnażona, najsprawiedliwszej miary od ramienia do dłoni, wciągnęła go do wewnątrz... Jakże zapomnieć rozkoszy pierwszego objęcia i tego lotu skroś niebios czułości, dobroci, łaski i samej najczystszej, samej najistotniejszej miłości? Wyrzec się Laury? O, lepiej umrzeć! Roztrzaskać sobie głowę, żeby w niej nie było myśli o wyrzeczeniu się tego daru niebios, tego arcydzieła ziemi, tej piękności najwyższej i najczystszej, jaką ziemia z łona swego wydała! Cezary łkał.

Długo płakał nie mogąc sobie poradzić. Osaczyły go teraz te trzy kobiety, niczym trzy jędze. Spotkał je tutaj nie wiedząc, że je spotka, i wszystkie trzy skrzywdził tak po chamsku. Dla jednej stał się porte-malheur, dla drugiej stał się inspiracją do zbrodni, a trzecią pobił. Ostatnią za to, że go do szaleństwa kochała. Co czynić ze sobą? Jak wybrnąć z tego piekła wyrzutów sumienia? Co przedsięwziąć? Jak się wobec siebie samego zrehabilitować? Dokąd uciec przed sobą?

Wylazł ze swej nory i zaciśnięte pięści skierował przeciwko domowi Laury. Wygrażał tymi zaciśniętymi pięściami i gadał:

— Będziesz żałowała wiecznie, dokąd żyć będziesz, naszych tajnych wieczorów! Będziesz wylewała morze łez, żeś nie jego wypędziła ze swego domu, lecz mnie! Mnie wygnałaś? Słuszniem cię chlasnął! Ty tchórzliwa przewidująca, interesowna, sprytna, przebiegła, podła! On ci majątek oczyści z długów? A ja — precz! Ja precz? Ja do tajnych jeno uciech, a on oficjalny małżonek! Skonasz z żalu za mną, będziesz tak samo ręce gryzła, jak ja w tej chwili! Ale już nie ma dla nas naszej radości. Jakże mam wrócić, ja do ciebie, ja mężczyzna, ja żołnierz, którym cię pobił wobec drugiego mężczyzny? Trza iść w świat!

Ale zamiast odejść „w świat”, wrócił się do swej pieczary w sianie. Nadarł kilka naręczy suchej trawy i usłał sobie jakby łoże. Zawinął się w siano i, przyzwyczajony na wojnie do leżenia na ziemi, wyciągnął się na wznak.

Było zimno. Po nocy cichej, ku porankowi suchy, mroźny wiatr począł ciągnąć polami. Śnieg drobny polatał i prószył niepostrzeżenie. Cezary widział i słyszał, jak w poprzek pustych pól, po czubach zmarzniętych zagonów ostry wiatr zimowy ciągnie w swoją dalekość. Dusza jego była jak rola rozorana, w której każde nasienie może korzeń zapuścić. Nie mógł spać, gdyż ciało jego drżało, a serce biło prędko, mocno i głucho. Nadto cios w policzek, zadany przez Barwickiego, teraz narywał jak wrzód. Cezary macał policzek palcami i wyczuwał wzdłuż całej twarzy jakby walec nabrzmiały. Jakże tu teraz zjawić się w Nawłoci? Wrócić i rano zasiąść przy śniadaniu z takim na gębie basałykiem341? Przecie to każdy pozna, że od pobicia. Stare ciotki, jaśnie pani, Skalnicki, księżyna, Hipolit — och, Hipolit! — a nawet ów Maciejunio. Każdy pomyśli: „ehe, bratku! dostało się po pysku, ewentualnie po mordzie...”

To na nic! Trzeba uciekać. Uciekać w świat! W szeroki świat!

I oto Cezary poczuł leżąc na wznak na wygrabku siana, kryjącym szczerą, zmarzniętą ziemię, iż jest znowu sam, jak niegdyś w Baku. Poczuł, że nie ma poza nim nic a nic, a przed nim niewiadome martwe pole, przez które wiatr ciągnie z końca świata w koniec świata. A do tutejszej jego samotni nie przyjdzie już, niestety, ojciec, gnany przez miłość, tajemniczą siłę, z końca świata na drugi koniec świata. Bo już go nie ma. Śpi jak kamień. Leży jak skiba gliny zmarzniętej i wmarzniętej w głuche pole. Oto tu znalazła się na drodze przyjaźń, gościnność, przychylność. Wszystko wdeptane zostało w ziemię szalonymi nogami. I jest znowu sam jeden jak w Baku, odrębny od wszystkich, w szczerym polu — człowiek.

Przelotny wiatr stał się dlań dobry i czuły: śpiewał mu gorzką pieśń swoją o wiecznej śmierci i wiecznym powrocie do życia. Na skrzydła swoje brał jego czucia zranione i niósł je dokądś, jak nosi nasiona rodzajne, kołysał go do snu jak ostatni przyjaciel. Lecz sen nie spływał na powieki od jego pieśni monotonnej. Zimno obejmowało uściskiem ręce i nogi, wdzierało się pod ubranie i dreszczem biegło po krzyżu. Cezary zerwał się z miejsca i pognał w pola. Oczy, przyzwyczaiwszy się do ciemności, spostrzegały zagony, bruzdy, przydęte byliny na miedzach i drzewa w dali.

W pewnej chwili od strony Leńca dał się słyszeć turkot. Widać było światło latarni poruszające się równomiernie: to Barwicki odjechał z Leńca. Ha! Cóż? Można by teraz pójść do Laury... Już go tam przecie nie ma. Jeden odszedł, przybędzie drugi. To bywa! Zaśmiał się głupio, jak wilkołak w pustym polu, i pobiegł dalej. W oknie Laury, w wielkiej szybie półkolistej u góry, światło rozszerzyło się, podniosło się, potem z wolna przygasło. Nie! Już nie pójdzie do niej żebrać o miłość po tamtym! Nic nie znaczą przysięgi i zaklęcia, że tylko jeden posiada jej serce. Oszukuje obudwu342. To jest jedyną pewnością.

W drodze swej trafił na znany przełaz do ogrodu. Wszedł do lenieckiego sadu i w zupełnym prawie upadku świadomości, gdzie jest i co się z nim dzieje, znalazł się przy drzwiach, przez które zawsze wkraczał do tego domu.

Nacisnął klamkę. Drzwi były zamknięte. Okrążył narożnik, stanął pod oknem, w którym już światło zgasło, i całą potęgą duszy błagał:

— Laura! Laura!

Ale cały dom wzgardliwie milczał. Okno było zamknięte. I cała ziemia milczała. Pokiwał głową. Odszedł. Wydostał się znowu na pola i szedł długo, bez celu, niosąc w sobie nagą i cuchnącą męczarnię odtrącenia. Znalazł się w lesie. Szum sosen w tym lesie sprawił mu ulgę, jakby muzyka głęboka i wyrafinowana. Usiadł tam, między sosnami, na jakimś pniaku, który ze śniegu wystawał. Ujął głowę w dłonie i patrzał w dzieje uczuć swojego życia. Minęły długie godziny, zanim się ocknął. Dniało. Biaława siność napełniła las. Wiatr znowu nacichł i niezgłębione milczenie leżało nad tymi miejscami.

Cezary wyszedł z lasu i rozglądał się po okolicy. Zdawało mu się, że ją pierwszy raz widzi. W każdym razie w tym lesie nie był jeszcze nigdy, choć zbiegał już całą tę stronę na koniu i piechotą. Rozpoznał, że zabrnął poza wieś chłopską Nawłoć, od jej strony południowej, między kościołem i dworem. W pobliżu majaczyły jakieś zarośla i drzewa. Poszedł ku nim, licząc, iż tam droga być musi. Wkrótce, skacząc po zmarzniętych zagonach, przyszedł do owych zarośli. Był to cmentarz nawłocki, leżący między dworem i wsią.

Cmentarz był źle ogrodzony, a raczej zupełnie rozgrodzony. Stały jeszcze słupy, niegdyś odrobione do kantu, a dziś sypiące się w próchno. Leżały na ziemi żerdzie przegniłe i śniegiem przydęte. Cezary chciał przeciąć cmentarz idąc na wskroś, tym bardziej że widać było pod śniegiem ślad ścieżki czy alejki. Przypomniał sobie, że przecie był tutaj niedawno na pogrzebie Karoliny Szarłatowiczówny. Stanął. Rozglądał się. Cmentarz wiejski! Niskie, niziutkie — nie groby, lecz grobki. Małe jakieś wzgóreczki, czasem uklepane łopatą i otoczone niegdyś, pod wiosnę, murawą. Czasem doły zapadnięte, zaklęknięte w ziemię. Tam i sam krzyżyk drewniany z wianuszkiem ziela wonnego. Czasem napis na tabliczce z blachy. Imię i nazwisko wypisane czarną farbą z zabawnymi ortograficznymi błędami i prośbą żebraczą o modlitwę, której nigdy nikt nie spełnia. Istny obraz wsi. Tu groby maleńkie i przyziemne, a wśród nich, w samym środku, marmurowe pomniki ze złoconymi napisami, złamane kolumny z granitu i białe anioły ze sczerniałymi twarzami i wygniłymi oczyma. Tam leżą panowie. W samym środku grób rodzinny Wielosławskich, ogromny, wspaniały, przywalony wielością płyt marmurowych, które deszcz porył w bruzdy, jak ryje glinę na polu. Cezary zbliżył się do tego rodzinnego grobu. Wszakże to tutaj odkopano z boku ziemię, otwarto ceglaną ściankę i wsunięto w czarną czeluść zgnilizny Karusię uśmiechniętą i wesołą, która miała usta słodsze ponad czereśnie i maliny.

Cezary mijał uliczkę prowadzącą w poprzek cmentarza do bramy z oberwanymi wrótniami. Było mu wszystko jedno, iść tu czy tam. Pamiętał, że przy grobowcu rodzinnym była ławeczka drewniana, na której pani Wielosławska siadała, gdy szła pomodlić się przy zwłokach męża. Na tej ławeczce ktoś siedział. Cezary zawahał się. Tamten podniósł zwieszoną głowę. Był to ksiądz Anastazy. W rewerendzie343 i kaszkiecie niebieskawym, jakie noszą wiejscy chłopcy w tamtych stronach, upodabniał się do koloru kamieni i marmurów, głazów i żelaz na pomnikach.

— Dzień dobry, Cezary! — rzekł nieswoim głosem. — Skąd idziesz i dokąd tak rano?

— Chciałem odwiedzić Karolinę.

— Ja także. Idąc na mszę świętą, co dzień rano ją odwiedzam. No, ja ci nie przeszkadzam. Módl się.

— Ksiądz jesteś od modlitw.

— Ja — tak. Ale ja, to już jakby z urzędu, z zawodu. A ty w tym wypadku powinieneś specjalnie.

— Sam wiem, czy mam się modlić, czy nie.

— Oprócz ciebie, mój bracie, ja jeszcze drugi i ostatni wiem, żeś powinien.

— O ile mi wiadomo, ksiądz jest obowiązany do chowania tajemnicy spowiedzi.

— Niewątpliwie. Ale tutaj nas nikt żywy nie słyszy. A zważ, słuchają nas umarli! I ona słucha — twoja ofiara.

— Jaka ofiara? Cóż to znowu za brednie!

— Zakochała się w tobie na śmierć i życie. Rzecz dziewczyńska, rzecz ludzka. A ty? Nie kochałeś jej przecie, boś się zakochał, ale w innej — a dlaczegoś ją całował?

— Tak mi się podobało. Rzecz chłopczyńska całować piękne dziewczęta.

— Aleś ty całował niewinną dziewczynę, sierotę, wygnankę, bezdomną, która sobie tutaj, w naszym domu, pracą surową i uczciwą na chleb zarabiała. I słuchaj mię,