Żywot człowieka poczciwego - Mikołaj Rej (gdzie można za darmo czytać książki txt) 📖

będą, a aż z tobą i do grobu wniść muszą, a ty mnie dawasz rzeczy doczesne, nikczemne, a krótko trwające, które nie tylko aby mie ozdobić miały, ale owszem, więcej zelżyć, a z poczciwego umysłu mego a z stałego przedsięwzięcia mego, któregom ja ni na czym inszym jedno na cnocie zasadził, snadnie by mie zwieść mogły”.

Ale ach, niestotyż, wieleli dziś takich Sokratesów na świecie znajdzie? A snać dziś nie trzeba wiele złota, ani wiele klenotów na to ważyć, uwiedzie nas snadnie leda czaczko albo leda jaka lekka obietnica, iż sobie dla niej lekce poważymy co naszlachetniejsze ony klenoty swoje, cnotę a długą sławę swoję, a nic nie dbamy, jako Sokrates, aby z nami wstąpiła do grobu. A chociaj to jawnie a jaśnie ludzie widzą, zasłoniwszy przedsię psiną oczy475, daj dwie na łęk476. A taki nieobaczny człowiek już dwiema szkodzi: i sobie, iż się uwieść da, i onemu, co mu pozwoli rzeczy szkodliwych a jemu nieprzystojnych. A tak ty mój miły, poczciwy człowiecze, któregożkolwiek stanu jesteś, bądź na tym urzędzie, bądź też i bez urzędu, uważaj pilno a pomyślaj sobie, co to jest sława, cnota a poczciwość, a dzierż się tego mocno jako pijany płota, boć wszytko inne snadnie zginąć może, jedno cię to ma aż do grobu doprowadzić.

5. W przypadłych urzędziech jako się poczciwy zachować ma

Nuż jeślićby się też przytrefiło, iżbyś na jaki urząd ziemski albo na jakikolwiek inszy, albo na pobory, albo na jakie insze Rzeczypospolitej sprawy był powołan a potrzebowan, jeślibyś mógł bez tego się obejć, tedyćby mało nie lepiej. Ale jeśli się nie będziesz mógł swej wolej odjąć, bo szlachetne przyrodzenie nie dopuści, któremu się wszytko bujać chce by orłowi ku górze, tedy pilno rozmyślaj a roztropnie uważaj, jako się masz w tym bez obrażenia cnoty zachować, bo wierz mi, iż to trudny węzeł a trudno ji rozwięzać, acz to już nędzny żywot, który się w jaką niewolą dla równego pożytku zaprzedawa, bo już tam co naprzedniejsze klenoty człowieka poczciwego zaprzedane być muszą. Naprzód wolny żywot, bo już musisz liczyć i cisioianus477, i godzinki, abyś powinności swej nie omieszkał. Potym też i sumnienie; bo byś nacnotliwszym był, nie może to być, aby cię nie uniosły albo dobrodziejstwa jakie, albo upominki jakie, albo też postrachy jakie, abo powinności, abo insze przypadki: azać mało takich najezników około takiego więc pana harcuje?

Nuż zasię apelacje na sejmiech albo na wiecoch478 wyprawować, albo się z poborów wyliczać, albo, jako mówią, respondować479, już się rachować, już przymówki cirpieć, aby się też i napoczciwiej w tym zachował, jako wrota nowe zbudujesz albo komin zmurujesz, już bez przymówki być nie może. Już wnet powiedają, iż znać na nim urząd albo pobór. Aleć to snać jednak czasem i bez kunsztu480 bywa, bo już poborca albo jego pisarze, im może na wójcie nawięcej wytargować a wyciągnąć, to nawiętsze misterstwo481, choć będzie daleko nierówno482 z uniwersałem. Aleć też i wójt, chociaj się widzi prosta skowera483, da czasem chytrym poborcą o ziemię484. Powiedali o jednym, iż gdy płacono po groszu od głowy, tedy się zmówił z gromadą, iż: „Jutro, kiedy będę oddawał pobór, aby nie było jedno sto głowia we wsi, a drudzy niech się rozlazą albo na orzechy, albo na roboty”, a pod przysięgą oddawano. Tedy nazajutrz przyniósł do poborce sto groszy. Powiedział mu poborca: „A miły wójcie, wszak to wielka wieś jest; tam kilka set pogłowna”. Powiedział wójt z oną zakrzywioną postawą jako prostaczek: „Byłoć, miły panie, byłoć kraszszej485 czeladzi niemało, aleć się rozbiegło po robotam”, i przysiągł, że ich teraz nie masz we wsi jedno sto, i musiał wziąć bierca sto groszy, a wójt za ostatek z gromadą pił dwie niedzieli. Powiedali też o drugim, iż gdy płacono z osiadłych łanów po kilku groszy, tedy się też zmówił z sąsiady, aby ich nazajutrz trzej na jednym łanie siedzieli: przyniósł też wójt ledwie mniejszą połowicę z onych osiadłych łanów. Powiedział mu poborca: „Wójcie, wielka tam wieś; musi być więcej łanów”. Powiedział wójt, także też z głupią postawą: „Takci się twej miłości widzi, iż wieś wielka, iż się rozrodziła czeladka. Ale możesz temu wasza pańska miłość wierzać, iż u nas dziś trzej siedzą na jednym łanie”. I przysiągł wójt, że trzej dziś siedzą u nas na jednym łanie, i oddał, jako chciał, pobór, a potym pił za ostatek z gromadzicą kilka dni.

A tak wzajem ci się ty kobyłki czeszą486, ale przedsię Boga i cnoty próżno oszukać: i na wójta, i na poborcę wszytkiego się ludzie dowiedzą. Albo także też i mytnik487, a jakoż też ten pobożnie może użyć urzędu swego: bo na jednym miejscu ma pisarze, to już tam vix iustus salvabatur488, ledwe się święty wybiega. Na drugim miejscu najmie burmistrzowi, na drugim wójtowi, burmistrz żydowi, żyd pisarzom poruczy, a każdy z tych chce zyskać. A na czymże ten zysk ma być? Nie wyorzeć, ani z młyna wymierzy, jedno co z nędznych ludzi jako tako wyciągnąć a wymęczyć może. A tak i każdy inny urząd niech się tym nie chlubi, aby tam bezpieczne sumnienie spełna zawżdy a pobożnie zostać miało.

Piszą o Samnitoch, iż gdy jakiegoś urzędnika, co takież ludzi łupił, obiesić489 chcieli, tedy się do tego trefił on Ezop490491, rzkomo z głupia chytry mędrzec, i począł im bajać o lisce, powiedając im, iż: „Musieliście wy nie słychać o onej lisce, co rozniemogszy się, leżała w gorący dzień pod drzewem na zielonej trawie, a muchy ją obsiadły. Przyleciała do niej sroka i powiedziała jej: »Ej, miła siostro, toż masz kłopot przed tymi muchami, chceszże, ja je rozpędzę?«. Powiedziała liszka: »Niechaj, miła siostro, bo odpędzisz ty, co się już napiły, przylecą zasię głodne, tedy więtszy kłopot będę miała«. Także i wy tego obiesicie, co się już napił, a głodnego na to miejsce posadzicie, jeszczeć gorzej będzie i więtszy kłopot ludzie będą mieli”. I zwyciężeni Samnitowie oną fabułą492 wolno go puścili, i urząd wrócili, a był z niego potym dobry człowiek.

Dionizius, on okrutnik syrakuzański, gdy jechał przez rynek, zabiegła mu baba i prosiła go, aby jej co dał493. I pytał jej: „A, miła babo, a będziesz za mię Boga prosiła?”. Powiedziała baba, iż: „Będę barzo rada za cię Boga prosiła. Ale iście nie dla ciebie królu, ale iżby po tobie jeszcze gorszy nie nastał”. Kazał jej król i dać nie mało, i wiele potym w sobie złych obyczajów uskromił. A tak nie możeć to być, niech się tym chlubi, kto chce. jako chce, aby się na każdym urzędzie unieść nie miał, a iżby gwałtu nie miał uczynić i wolnemu żywotowi swemu, i sumnieniu swemu.

A wszakoż poczciwy człowiek, gdy się rozmyśli na cnotę, na sławę i na bojaźń Boga, i to wszytko w sobie uskromić może, a w każdej sprawie tak sumnienie swe umiarkować może, że się na wszem może pobożnie i poczciwie zachować. Sed quis est et laudabimus eum494? Bo jeśliże sam swej cnoty przestrzegać powinien, tedy owszem pasąc takie stado owieczek Pańskich. A Pan woła: „Biada tobie, co łupisz, abowiem też ty pewnie złupion będziesz495. A nie wynidziesz, aż wrócisz do namniejszego pieniążka”. A iżby to prawda była, puśćmy już chociaj Pismo na stronę, a uczyńmy sobie w tym sprawę rzeczami jaśnie widomymi. Poźrzymy po wszytkich staniech świata tego, co ich i dzisia jest i co ich i przedtym już i za naszej pamięci bywało, jeśliże uźrzysz dom, który ze złego nabycia powstały, aby się długo rozkorzenić miał, a marnie upaść nie miał. A jeśliże kęs mało496 pokwitnie, patrzajże, długoli trwać będzie, albo jeśli się w tym rozraduje potomstwo jego. Poźrzysz zasię na dom z dawna poczciwie zasadzony a pobożnie sprawowany, jeśliże się nie zdobi, nie kwitnie, a nie szyrzy z obietnic Pańskich. A to się koło już aż do skończenia świata zawżdy tak toczyć musi. A nie darmo iście497 prorok ten głos na świat rozwołał, iż: „Byłem młod, a sstarzałem się, wielem świata zwiedził i wielem widział, alem tego nigdy nie widział, aby sprawiedliwy był kiedy opuszczon, a pokolenie jego aby szukało chleba. A tom też widział, iż złościwego zawżdy pobijała złość jego”.